736- حال مردان خدا
انسان وقتى جناب علامه طباطبايى رضى الله عنه را زيارت مى كرد، به ياد اين حديث شريف مى افتاد كه جناب كلينى در كتاب فضل العلم كافى ، به اسنادش از حضرت امام صادق عليه السلام نقل مى كند و فرموده است : من تعلم العلم و عمل به علم لله ، دعى فى ملكوت السموات عظيما فقيل تعلم لله و عمل لله و علم لله ⁽⁸⁶⁹⁾ راه اين است و جز اين نيست . و دقيقا بدين جهت رفتار او، گفتار او، سكوت او، قلم او و مطلقا آثار وجودى او حكايت كننده از وارستگى او و عظمت ذخايز علمى و عملى او بود.⁽⁸⁷⁰⁾
737- قلوب مؤمنان
در كافى به استادش به يونس بن ظبيان از ابو عبدالله عليه السلام روايت كرده كه آن حضرت فرمود: خدا دلهاى مؤمنان را بر ايمان پيچيد و مندمج نمود. پس به هنگامى كه خواهد آنچه در دلهاست را روشن نمايد. حكمت را بر آن باشد و علم را در آن زراعت كند، و زارع و قيم بر آن پروردگار عالميان است .⁽⁸⁷¹⁾
738- خاك روحانيت
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: و ان تراب الروحانيين بمنزله الذهب فى التراب ؛ يعنى خاك روحانيون به منزله طلا در بين خاكهاست .⁽⁸⁷²⁾
739- تفسير ماء غدق
ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه ⁽⁸⁷³⁾ و لو استقاموا على الطريقه لاسقيناهم ماء غدقا ⁽⁸⁷⁴⁾
ماء غدق ؛ يعنى آب بسيار، به روايت مجمع البيان ، امام صادق عليه السلام آن را به علم كثير تفسير فرمود. معناه لافدناهم علما كثيرا يتعلمونه من الائمه .
و به روايت كافى ، امام باقر عليه السلام در تفسير آن فرمود: يعنى : لواستقاموا على ولايه اميرالمؤمنين على و الاوصياء من ولده عليهم السلام و قبلوا طاعتهم فى امرهم و نهيهم لاسقيناهم ماء غدقا، يقول لاشربنا قلوبهم الايمان .⁽⁸⁷⁵⁾
بخش نهم : علم امام صادق (ع )  
340- خورشيد آسمان علم و كشاف اسرار علوم
ششمين امام ، كشاف اسرار علوم و بحر حقايق ، ابو عبدالله ، جعفر بن محمد صادق عليه السلام مى باشد كه در برابرش ، عقول به حيرت افتاده و زبانها به گنگى گراييده است . چرا چنين نباشد و حال آن كه او، خورشيد آسمان علم و معرفت و توحيد است و همه ، از نور وجودش بهره جسته و در بحر معرفش فرو رفته و از مشكات حقايقش پرتوى گرفته اند . اشعه نورانى علومش ، عالم انسانى را فرا گرفته و شجره عنصر پاكش چنان به بار نشسته كه آفاق را از اصول حكيمه و علوم غريبه مكنونه قيمه و قواعد رصينه فقهيه و مطالب نوريه در تزكيه و تهذيب نفس ، و مسايل جامع اجتماعى حفظ نظام حوزه بشرى ، پر كرده است ؛ به طورى كه تعداد شاگردان و متعلمين محضر درسش بالغ بر چهار هزار نفر، از حجاز و شام و عراق و خراسان و فارس و جز آن بوده است . در مجلس درس شريفش ، چهار صد كتاب در علوم نگاشته شد كه اصول چهار صد گانه نامندش . مى توان به اصول كافى و توحيد صدوق و احتجاج طبرسى و كتب ديگر كه حقايق صادر از او را در خود دارد مراجعه كنى ، تا دريابى كه چگونه آن امام بزرگ عليه السلام ، قواعد توحيد را بنيان نهاد و اركانش را بنا نمود و شبهات وارده از سوى آراى سخيف و معوج را ريشه كن و اسرار و بطون آيات قرآن را ظاهر ساخت . بطورى كه زبانها در بيانشان گنگ ، و عقول در پيششان حيرانند. پس ، او حيات علم و مرگ جهل بود و ستون اسلام .

هر بوى كه از مسك و قرنفل شنوى

از دولت آن زلف چو سنبل شنوى

گر نغمه بلبل از پى گل شنوى

گل گفته بود گر چه ز بلبل شنوى (876)

741- كاروان علوم صادقى
مفيد - ره - در ارشاد مى گويد: امام صادق ، جعفر بن محمد بن على بن الحسين از ميان برادران ، جانشين پدرش محمد بن على عليه السلام و وصى و عهده گيرنده مقام امامتش بود و به فضل و دانش ، در آن ، ممتاز و برجسته .
او بيشتر از همه آنها به ياد و ذكر خداى بود و قدر و منزلتى بس والاتر، در عام و خاص داست . مردم ، علومى از او نقل كرده اند كه كاروانهاى علم و دانش ، آنرا به نقاط مختلف بده و ذكرش در شهرها و ممالك مشهور گشته است . از هيچ يك از اهل بيتش ، چون او نقل حديث نشده ، و هيچ كدام به قدر ابو عبدالله عليه السلام ، اهل آثار و نقل اخبار را ملاقات نكرده و به اندازه آن بزرگوار، از آنان حديث نقل نشده است .
محدثان و راويان ، به ضبط اسامى راويان ثقه - كه در آرا و مقالات مختلف ، دگرگونند - همت گماشته اند، اين راويان و ناقلان ، چهل هزار نفر بوده اند، و اين خود، از دلايل واضحى را از وارد نمودن هرگونه شبهه و ايرادى ، ناتوان مى سازد.
اخبارى كه در علم و حكمت و بيان و حجت و زهد و موعظه و فنون علم از او رسيده ، بس بيشتر از آن است كه بتوان سخن از آن گفت يا در كتابش ‍ جايش داد.⁽⁸⁷⁷⁾
742- علم امام صادق به هندسه
حديث شريفى در كافى است كه امام صادق عليه السلام به يكى از صحابه فرمود كه : فلانى ! اشياء همه به هندسه آفريده شده اند .
و آن آقا مثل اينكه لفظ هندسه را نشنيده بود و نمى دانسته چيست ، گفته است : هندسه يعنى چه ؟
امام فرموده اند: هندسه ؛ يعنى مقدار و اندازه .. چون لفظ هندسه اصلش ‍ اندازه و اندازه است ...⁽⁸⁷⁸⁾
در جايى ديگر مى فرمايند: علم به قوانين حسابى و قواعد مسائل عددى در تقويت نفس انسانى از اعظم وسايل است . به خصوص علم هندسه كه در تعديل و تقويم ذهن و فكر و قلم و بيان تاءثير بسزا دارد.
حكما و فلاسفه بزرگ گفته اند: براى رسيدن به معرفت حقايق اشياء فكر را بايد به علوم رياضى ورزش داد... ⁽⁸⁷⁹⁾
743- تسلط به علم زيست شناسى
از مجالس امير كمال الدين حسين فنايى نقل شد: حضرت صادق عليه السلام از ام جابر پرسيد كه : در چه كارى ؟
عرض كرد: مى خواهم كه تحقيق كنم كه از چرنده و پرنده كدام بيضه مى نهند و كدام بچه مى آورند.
فرمود كه : احتياج به اين مقدار فكر نيست . بنويس كه گوش هر حيوانى كه مرتفع است بچه مى آورد و هر كدام منخفض است بيضه مى نهد. ذلك تقدير العزيز العليم .
باز با آن كه پرنده است و گوش او منخفض و به سر او چسبيده بيضه مى نهد، و سلحفات (لاك پشت ) كه چرنده است چون بدين منوال است بيضه مى نهد و گوش خفاش چون مرتفع است و به سر او چسبيده نيست بچه مى آورد ذلك فضل الله ياءتيه من يشاء .⁽⁸⁸⁰⁾
744- ماييم مفاتيح حكمت و معدن علم
چه راست گفت ولى الله الاعظم ، ابو عبدالله صادق عليه السلام كه فرمود:
اى خيثمه ! ما درخت نبوت و بيت رحمت و مفاتيح حكمت و معدن علم و موضع رسالت و مختلف ملايكه و موضع سر خداييم ، و ما وديعه خدا در خلقيم و حرم اكبر خداييم و مذمه خدا و عهد اوييم ؛ پس هر كس به عهد ما وفا كند، به عهد خود وفا كرده است ، و هر كس به عهد و ذمه ما قدر ننهد، دكه و عهد خداى را قدر ننهاده و حقش را ادا نكرده است .⁽⁸⁸¹⁾
745- فقيه ترين مردم
در مناقب مسند ابو حنفه است كه حسن بن زياد گويد:
از ابو حنفه پرسيدن : فقيه ترين مردم كيست ؟
ابو حنفه پاسخ داد: جعفر بن محمد. هنگامى كه منصور، او را وادار به آمدن نزد خود كرد، مرا خواند و گفت : مردم به جعفر بن محمد مايل شده اند، مساءله هايى سخت آماده و بر او عرضه كن .
من نيز چهل مساءله آماده ساختم ، سپس ، ابو جعفر (منصور) مرا احضار كرد نزد او كه در حيره بود رفتم ، چون بر او وارد شدم ، جعفر عليه السلام در سوى راستش نشسته بود. چون او را ديدم ، هيبت او مرا بسيار متاءثر ساخت ، به طورى كه از ديدن ابو جعفر (منصور) چنين نشده بودم ، سلام كردم و نشستم .
منصور به ايشان گفت : اى اباعبدالله ! اين مرد، ابو حنيفه است
جعفر عليه السلام فرمود: بله او را مى شناسم .
منصور روى به من كرد و گفت : اى ابو حنيفه ! مساءله هايت را بر ابوعبدالله مطرح بساز!
من نيز مساءله ها را عرضه نمودم و ايشان را پاسخ داده ، مى فرمود: راءى شما چنين است ، راءى اهل مدينه چنين و راءى من چنين .
پاسخ ايشان گاه چون نظر ما بود و گاه چون نظر اهل ، مدينه و گاه با هر دو مخالف . تا آن كه تمام چهل مساءله را مطرح كردم و پاسخ شنيدم .
(ابوحنيفه سپس مى گويد: ) آيا علم مردم جز كسى است كه به اختلاف آنان از همه عالم تر است ؟ ⁽⁸⁸²⁾.
746- موجود بودن تمامى علوم
عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى (متوفى به سال 272 ه‍) صاحب تاءليفات بسيار در كتاب ادب الكاتب مى گويد: ⁽⁸⁸³⁾ و در كتاب جفر كه به دست امام جعفر صادق اين محمد باقر عليهم نوشته شد، تمام دانستنى هاى كه تا روز قيامت بدان نياز افتد، موجود است ⁽⁸⁸⁴⁾.
747- آهو دندان رباعى ندارد!
امام صادق عليه السلام از ابوحنيفه پرسيد: حكم شخص محرمى كه دندان رباعى آهو را شكسته است چيست ؟
ابوحنيفه مى گويد: اى فرزند رسول خدا! نمى دانم .
حضرت مى فرمايد: تو مدعى فضل و فردى ! وليكن نمى دانى كه آهو دندان رابعى ندارد، و دندانهايش ثنايى است ⁽⁸⁸⁵⁾
748- علو مقام علمى معصومين
در كافى است كه امام صادق عليه السلام فرمود:
علم ابن شبرمه در برابر(كتاب )جامعه كه به املاى رسول خدا صلى الله عليه وآله و خط على عليه السلام است گمراه و گمشده است اين كتاب براى احدى ، كلامى از حلال و حرام باقى نگذاشته است ( كه در آن نباشد).
اصحاب قياس ، علم را به واسطه قياس طلب نمايند، و از اين رو، جز آن كه از حق دور شوند، علمى بر آنان افزوده نشود، (زيرا)دين خدا با قياس ‍ راست نيايد)⁽⁸⁸⁶⁾.
749- مراد از شهر حصين
شعيب حداد، نقل مى كند كه شنيدم كه امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: حديث ما سخت است و كسى توان حمل آن را ندارد، جز ملكى مقرب يا پيامبرى ، مرسل ، يا بنده اى كه خداوند قلبش را براى ايمان امتحان كرده و يا.
پرسيدم : شهر حصين چيست ؟
فرمود: قلب مجتمع ⁽⁸⁸⁷⁾
750- علم فراوان
در مجمع البيان از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: معناه لافدناهم علما كثيرا يتعلمونه من الائمة عليهم السلام يعنى : معناى آن آيه ان الذين قالو ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكة ،لو استقاموا على الطريقة لاستقيناهم ماء غدقا اين است كه به آن ها علم فراوان مى داديم كه از ائمه عليهم السلام مى آموختند ⁽⁸⁸⁸⁾.
751- سوال از علم امام
مفضل گفت : از علم امام به آنچه در اقطار زمين است در حالى كه در خانه اش بوده و پرده بر رو كشيده پرسيدم .
آن حضرت (امام صادق عليه السلام ) پاسخ داد: اى مفضل ! خداى تبارك و تعالى در پيامبر صلى الله عليه وآله پنج روح قرار داد: روح حيات كه به آن مى جنبند و حركت مى كند و روح قوه كه به آن مى خيزد و مى كوشد و روح شهوت كه به آن مى خورد، و مى آشامد و از حلال به زنان درمى آيد، و روح ايمان كه به آن ايمان مى آورد و عدالت مى نمايد، و روح القدس كه به آن نبوت را بر دوشت مى كشد، پس هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه وآله وفات كرد، روح القدس به امام مى رود، و روح القدس نمى خوابد و غافل نمى شود و لهو نمى كند و آرزوى بيهوده نمى برد، ولى آن چهار روح ديگر خواب و غفلت و اميد بيهوده ، و لهو دارند، و به روح القدس آنها ديده مى شوند ⁽⁸⁸⁹⁾.
752- تخم حيوان حلال گوشت و حرام گوشت
از معصوم عليه السلام سؤال شده است : هرگاه كسى تخمى در اجمه - يعنى در بيشه - يافته است ، و يا تخم پرنده آبى يافته است و نمى داند كه تخم حيوان حلال گوشت است تا خوردن آن جايز با شد، و يا تخم حيوان حرام گوشت است كه خوردن آن حرام باشد، به چه نشانه داد كه تخم حلال گوشت يا حرام گوشت است ؟
در جواب فرموده است : هر تخمى كه دو طرف آن يكسان است از حرام گوشت است و اگر مثل تخم مرغ خانگى است كه يك طرف آن پهن است - يعنى مخروط است - آن تخم حيوان حلال گوشت است چند روايت در اين موضوع در جزء يازدهم وافى فيض از كافى و تهذيب ذكر شده است ⁽⁸⁹⁰⁾.
تخم مار دراز و هر دو طرف آن يكسان است و تخم باخه گرد است و از همه جانب يكسان است و هر دو حرام گوشت اند، و تخم كبك و گنجشك و مرغ خانگى مخروطى است كه يك طرف پهن و جانب ديگر آن كشيده ست و اينها حلال گوشت اند ⁽⁸⁹¹⁾.
753- فكر هر كس به قدر همت اوست !
در تفسير آيه شريفه ن و القلم و ما يسطرون روايت شده است كه سفيان ثورى از امام صادق (ع ) سؤال از ن نموده است تا سخن بدينجا مى رسد كه امام به سفيان فرمود: يا ابن سعيد! لولا انك اهل للجواب ما اجبتك سپس امام شروع فرمود به تفسير نون و قلم و لوح
و از آن جمله است : خبرى كه در بسائر به اسنادش از اعمار ساباطى روايت كرده است : قال قلت لابى عبدالله عليه السلام جعلت فداك ! اجب ان تخبرنى باسم الله الاعظم ، فقال : انك لاتقوى على ذلك قال : فلما الححت قال مكانك اذا قام فدخل البيت هنياءه ثم صاح بى ادخل الحديث .
در اين حديث صريحا امام به او فرمود: انك لاتقوى على ذلك و عمار صريحا گفت : فلما الححت و امام بعد از الحاح او، وى را صدا زد و كه داخل خانه شود.
غرض اين است كه به علت ضعف و نارسايى عقول عامه مردم در ادراك اين گونه مسائل از قبيل قضا و قدر نهى از ورود در آن ها شده است . نه آن كه مطلقا حتى براى خواص و افراد مستعد و لايق خوض و تحقيق در آن ها نهى تحريمى شده باشد وگرنه امام پس از نهى در ورود، بر اثر الحاح سائل ، جواب سؤالش را نمى فرمود، چنانكه خيلى واضح در اين معنى اميرالمؤمنين عليه السلام بيان مى فرمايد كه :
الا ان القدر سر من سر الله - الى قوله عليه السلام : لاينبغى ان يطلع عليها الا الواحد الفرد ⁽⁸⁹²⁾.
754- تيديل مس به نقره
شخصى در معيت امام صادق عليه السلام از آن جناب سؤالاتى مى كرد، تا وقتى به بازار مسگرها رسيدند، از امام سؤال كرد: مس چيست ؟
فرمود: نقره فاسده شده است و دوايى دارد كه چون آن را به مس زنند، نقره خالص شود .
سائل نپرسيد كه آن دوا چيست ، مترجم آلمانى خيلى به سائل عصبانى شده است كه چرا نپرسيدى دواى آن چيست ⁽⁸⁹³⁾.
755- عروج روح مؤمن در خواب
حسن بن محبوب از محمد بن قاسم نوفلى گفت : به امام صادق (ع ) عرضه داشتم : مؤ من خواب مى بيند و واقع نيز همانگونه است و گاه خواب مى بيند ولى مطابق نيست .
فرمود: وقتى مؤمن خوابيد از روح وى حركتى كشيده به آسمان بلند مى شود هرچه روح مؤمن در ملكوت اشياء در جايگاه تقدير و تدبير ديد حق است ، و هرچه كه در زمين ديد، اضغاث احلام است .
به او عرضه داشتم : آيا روح مؤمن به آسمان صعود مى كند؟
فرمود: بله
پرسيدم : اين صعود آيا به گونه اى است كه به كلى روح از بدن خارج شود تا هيچ در آن نماند؟
فرمود: خير، اگر همه روحش از بدن خارج شود تا هيچ در آن ماند پس وى مى ميرد .
پرسيدم : پس چگونه روح مؤمن به آسمان خارج مى شود؟
فرمود: آيا خورشيد را در جاى خود در آسمان نمى بينى كه نور و شعاعش ‍ در زمين است ؟ روح مؤمن نيز اين چنين مى باشد، اصل آن در بدن و حركت وى كشيده به آسمان است ⁽⁸⁹⁴⁾
756- دريافت علم از عرش
از كافى به اسنادش به يونس يا بفضل از ابى عبدالله عليه السلام هست كه فرمود: هيچ جمعه اى نيست مگر اين كه اولياى الهى در آن سرورى دارند.
پرسيدم : فدايت شوم ! اين چگونه است ؟
فرمود: وقتى شب جمعه شد، رسول خدا صلى الله عليه وآله به عرش ‍ مى رسد و ائمه عليه السلام نيز به عرش مى رسند و من هم با ايشان به عرش ‍ مى روم ، پس باز نمى گردم مگر اين كه علمى را استفاده كردم ، و اگر چنين موافاتى با عرش نباشد، علم من پايان مى پذيرد. ⁽⁸⁹⁵⁾
757- تعليم علم
در كتاب الدر المكنون و الجواهر المصون در علم حروف فرمود: حضرت امام على عليه السلام علم حروف را از آقاى ما رسول خدا صلى الله عليه وآله به ارث برد، تا اين كه گفت : امام حسين عليه السلام علم حروف را از پدرش به ارث برد، آنگاه زين العابدين از او به ارث برد، سپس ‍ امام محمد باقر سپس امام جعفر صادق از ايشان به ارث برد، و امام صادق كسى است كه در اعماقش غواصى كرده و درر آن را از صدفهاى اسرارش ‍ استخراج كرده و گره هاى رموزش را باز نموده و طلسمهاى گنج آن را گشوده و خافيه در علم جفر و علم حروف را تصنيف نمود، و به اسرار غامض و علوم حقيقى سخن مى گفت : در حالى كه پسرى هفت ساله بود.
و فرمود: دانستن ما غابر مزبود و كتاب مسطور در رق منشور و قذفهايى در دل و مفاتيح غيوب و كوبشهايى در گوش ، بدون اين كه طباع از آن نفرت داشته باشد، و به نزد ما جفر ابيض و جفر احمر و جفر اكبر و جفر اصغر است ، و از ماست فرس غواص و فارس قناص و اين جفر در آخرالزمان با امام محمد مهدى آشكار مى شود و در حقيقت مسى جز او آنرا نمى شناسد و امام على عليه السلام از داناترين مردم به علم حروف و اسرارش بود، و آن حضرت فرمود: سلونى قبل ان تفقدئنى فان بين جنبى علوما كالبحر الزخار ؛ يعنى از من قبل از اين كه مرا در نيابيد، بپرسيد؛ زيرا در دو جنبه ام علومى همانند درياى جوشان است . ⁽⁸⁹⁶⁾
بخش دهم : احتجاجات امام صادق عليه السلام  
758- بنده جعفر بن محمد صادق (ع )
در كتاب وافى است كه ابو حنفيه مى گويد:
نزد حجامى رفتم تا موى سرم را بتراشد، حجام به من گفت : سرت را پايين بياور و روى به قبله كن و نام خداى را بر زبان جارى ساز!
پس ، از او شش خصلت بياموختم كه پيش از آن در من نبود.
بدو گفته : آيا تو آزادى يا بنده اى ؟
گفت : بنده ام
گفتم : بنده كه هستى ؟
در پاسخ گفت : بنده جعفر بن محمد صادق !
پرسيدم : آيا اكنون در خانه است ؟
گفت : آرى ؟
سپس ، به سوى منزلش رفتن و اذن ورود خواستم ، ليكن مرا اذن ندادند. اندكى بعد، مردمى از كوفه آمدند و اذن گرفته ، داخل شدند. و من نيز همراه آنان شدم . چون به حضورش رسيدم ، ايشان را گفتم :
اگر پيايم به اهل كوفه ارسال بنمايى ، ديگر اصحاب محمد را دشنام نخواهند داد.
من در كوفه بالغ بر صد هزار نفر را مى شناسم كه آنان را دشنام مى دهند.
ايشان فرمود: سخن مرا نمى پذيرند.
گفتم : چه كسى سخن تو را نمى پذيرد و حال آن كه تو فرزند رسول خدايى !
ايشان پاسخ داد: اولين كسى كه سخن مرا نمى پذيرد، تويى ، كه بدون اجازه ، به خانه ام وارد شدى و بدون امر من ، نشستى و سخن گفتى و مرا خبر رسيده است كه قائل به قياس نيز هستى .
فرمود: واى بر تو اى نعمان ! اولين كسى كه قياس كرد، ابليس بود... ^(897)(898)
759- در دين به راءى قياس مكن !
در كتاب قضاى وسائل الشيعه نقل است كه ابن شبرمه گفت : روزى همراه ابو حنفيه بر جعفر بن محمد عليه السلام وارد شدم ، ايشان خطاب به ابو حنفيه فرمود: از خدا بترس و در دين ، به راى خود قياس مكن ! چه اولين كسى كه قياس كرد، ابليس بود...، و واى بر تو، آيا گناه قبل نفس بزرگ تر است يا زنا؟
ابر حنفيه پاسخ داد: قبل نفس .
امام عليه السلام فرمود: خداوند عز و جل در قتل نفس ، دو شاهد را قبول كرده است ، ولى درباره زنا، جز چهار شاهد را نپذيرفته است .
سپس امام فرمود: نماز عظيم تر است يا روزه ؟!
ابر حنفيه پاسخ داد: نماز.
امام فرمود: پس چرا زن حائض ، بايد قضاى روزه اش (در حال حيض ) را به جاى آورد، ولى قضاى نمازش لازم نيست ؟! تو چگونه قياس او را روا مى دارد؟! پس ، از خداى بترس و قياس مكن !
سپس ابن شبرمه گويد: امام (از من )، پرسيد: پليدى بول بيشتر است يا منى ؟
گفتم : بول .
فرمود: پس چرا خداى تعالى درباره بول ، وضو را كافى دانسته ، ليكن درباره منى غسل را واجب ؟
فرمود: آيا زن ضعيف تر است يا مرد؟
گفتم : زن .
فرمود: پس چرا خداى تعالى سهم مرد را در ارث دو برابر زن قرار داده است ؟ آيا مى توان در اين مورد قياس كرد؟ گفتم : نه !
فرمود: چرا خداوند درباره سارق ده درهم ، حكم به قطع دست ) فرموده ولى اگر دست مردى قطع شود، كسى كه دست او را قطع كرده است بايد پنج هزار درهم ، به عنوان ديه بدو بدهد؟ آيا در اين مورد مى توان قياس ‍ كرد؟ گفتم : نه ! ...⁽⁸⁹⁹⁾
760- اثبات لزوم پيامبران
در كتاب كافى به اسنادش از هشام بن حكم ، از امام صادق عليه السلام روايت است كه در پاسخ زنديقى كه پرسيد: چگونه لزوم وجود پيامبران و رسولان را ثابت مى كنى ؟
فرمود: چون ثابت كنيم كه ما را خالق و صانعى است كه از ما و جميع خلايق متعالى است و او حكيم والا مقامى است كه روا نبود احدى از خلقش او را بينند و لمس كنند؛ تا با او مباشرت كنند و او با آنان مباشرت فرمايد و بر آنان حجت آورد و آنان بر او حجت آورند و با يكديگر بحث و مناظره نمايند، ثابت مى شود كه در خلق خود، سفرايى دارد كه او را براى خلق و عبادش به تعبير آورند و مردم را به مصالح و منافع و نيز آنچه در انجامش بقاى شان و در تركش فنا و نابودى شان نهفته است راهنمايى كنند.
پس ، آنان در ميان خلق از طرف خداى عليم و حكيم ، آمر و ناهى و معبر از اويند و آنان ، همان پيامبران و برگزيدگان شان از خلقش مى باشند؛ حكيمانى كه به حكمت تاءديب گشته ، بدان مبعوث شده اند .آنان با مردم ، على رغم مشاركت در خلقت و تركيب ، مشاركتى در احوال (افعال -خ ل ) ندارند و از طرف خداى حكيم و عليم ، به حكمت تاءييد مى شوند و اين ، در هر دوره و زمان به وسيله دلايل و براهين پيامبران و رسولان ، ثابت و محقق گرديده ، تا زمين از حجتى كه داراى علمى است كه بر صدق گفتار و جواز عدالتش دلالت مى كند، خالى نباشد. ⁽⁹⁰⁰⁾
761- كار پاكان را قياس از خود مگير
كلينى رحمه الله عليه در كافى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه ايشان فرمود: ابليس ، خود را با آدم قياس كرد و گفت : مرا از آنش آفريدى و او را از خاك ! پس اگر او جوهرى را كه خداوند، آدم را از آن خلق فرموده ، با آتش قياس مى كرد، آن جوهر، درخشنده تر و آشكارتر از آتش بود .⁽⁹⁰¹⁾
و نيز در كافى است كه عيسى بن عبدالله قرشى مى گويد:
ابو حنفيه بر امام صادق عليه السلام وارد شد. امام صادق عليه السلام خطاب به او فرمود:: اى ابو حنفيه ! شنيده ام كه تو قياس مى كنى !
ابو حنفيه عرض كرد: آرى !
امام فرمود: قياس نكن ! زيرا اول كسى كه قياس كرد، ابليس بود؛ در آن جا كه گفت : مرا از آتش آفريدى و او را از خاك ! پس ميان آتش و خاك قياس ‍ كرد، ليكن اگر نوريت آدم را با نوريت آتش قياس مى كرد، مى توانست بفهمد كه كدام يك برتر و با صفاتر است .^(902)(903)
762- اقامه استدلالى نيك
امام صادق عليه السلام ، در ذيل احتجاجش بر ابى شاكر ديصانى ، درباره حدوث عالم ، به اين احتجاج اشاره فرمود: كه شيخ مفيد در ارشاد آن را چنين روايت كرده است :
روزى ابا شاكر ديصانى خدمت امام صادق عليه السلام رسيد و با ايشان گفت : تو از ستارگان درخشانى و پدرانت چون ماه بدرند و مادرانت زنان خردمند و عنصر تو از بهترين و گرامى ترين عناصر است و و چون نامى از علما برده شود، انگشتان كوچك مردم به نام تو ختم مى شوند، اى اقيانوس ‍ گنجينه ها! از حدوث عالم ما را خبر ده ! و دليلى بر آن اقامه فرما! ...
تا آن جاى روايت كه مى گويد: پس ابو شاكر گفت : يا ابا عبدالله ! استدلال نيكى اقامه فرمودى و واضح نمودى ، و سخن گفتى و نيكو بيان فرمودى ، و اختصار را مراعات فرمودى و من دريافتم كه ما چيزى را قبول نمى كنيم ، جز آن كه با چشم و گوش زبان و بينى و پوستمان ، آن را به ادراك مى آوردم .
پس امام صادق عليه السلام فرمود: از حواس پنج گانه گفتى و آن ، در استنباط سودى نرساند، مگر با دليل و راهنما؛ همان طور كه در ظلمت ، ره به جايى نتوان برد، مگر با چراغ .⁽⁹⁰⁴⁾
763- اساس خلقت خداوندى
در كلام معلم ملك و ملكوت مولانا امام صادق عليه السلام بنگر كه : ان الله عز و جل خلق ملكه على مثال ملكوته و اسس ملكوته على مثال جبروته ، ليستدل بملكه على ملكوته و بملكوته على جبروته يعنى : خدا ملك خويش را بر وزان ملكوتش و ملكوت خويش را بر وزان جبروتش خلقت نمود تا از ملكش بر ملكوت و از ملكوتش بر جبروت وى استدلال گردد. ⁽⁹⁰⁵⁾
764- صعود مؤمن در خواب
نوفلى گفت : به امام صادق عليه السلام عرض كردم : مؤمن خوابى مى بيند و همان گونه خواهد بود كه ديده است و چه بسا كه خواب مى بيند و واقعيتى ندارد.
امام عليه السلام در جواب فرمود: مؤمن كه خوابيده است روح او حركتى مى كند كه تا به آسمان كشيده مى شود، پس آن چه را كه در ملكوت آسمان در موضع تقدير و تدبير ديده است آن حق است ، و آنچه را كه در زمين ديده است آن اضغاث احلام است .
نوفلى گويد: به امام گفتم : آيا روح مؤمن به آسمان صعود مى كند؟
گفت : آرى .
گفتم : آن چنان كه چيزى از روح در بدنش باقى نمى ماند؟
فرمود: نه ، آن گونه نيست ، اگر روح به كلى از بدن خارج شود كه چيزى از آن در بدن نماند، هر آينه كه بدن مرده است .
گفتم : پس چگونه خارج مى شود؟
فرمود: آيا آفتاب را نمى بينى كه در جاى خود است و شعاع آن در زمين است ؟ همچنين است روح كه اصل آن در بدن است و حركت آن ممدود است . ⁽⁹⁰⁶⁾
765- طعم زندگى
در قرب الاسناد حسن بن ظريف از حسين بن علوان از جعفر عليه السلام نقل كرده كه وى گفت : من به نزد آن حضرت نشسته بودم به هنگامى كه مردى آمد و از طعم آب از آن حضرت پرسيد و مى پنداشتند كه آن مرد زنديق است . پس حضرت ابو عبدالله عليه السلام به زير و رد كردن آن پرداخت و به او فرمود: واى بر تو! طعم آب ، طعم زندگى است . خداى عزوجل مى فرمايد: و از آب هر موجودى زنده اى را آفريد آيا ايمان نمى آورند .⁽⁹⁰⁷⁾
بخش يازدهم : شاگردان مكتب امام صادق (ع )  
766- شاگردان نامى امام صادق (ع )
سيد شبلنجى شافعى در كتاب نورالابصار در احوال امام صادق عليه السلام مى گويد:
و مناقب او چنان بسيار است كه كس نمى تواند آنها را به شمارش آورد و هر نويسنده اى اگر چه تيز راى و فهميده باشد در كتابت آنها حيران مى شود. جماعتى از بزرگان و اعيان ائمه ، مانند يحيى بن سعيد و ابن جريح و مالك بن انس و ثورى و ابن عيينه و ابو حنفيه و ابو ايوب سجستانى و ديگران از او روايت كرده اند .. ⁽⁹⁰⁸⁾
767- استفاده از محضر شريف امام صادق (ع )
محمد بن طلحه در كتابش مى گويد: جعفر بن محمد صادق ، ابن ابى محمد، على بن الحسين بن على بن ابى طالب ، از اعاظم اهل بيت و سادات آنان عليه السلام است .
او داراى علوم بسيار و عبادتى فراوان و اورادى مواصل زهدى بين بود.
بسيار تلاوت مى كرد؛ تلاوتى كه تتبع معانى قرآن كريم و استخراج جواهر بحر و استنتاج عجايبش را در برداشت . بخشى از وقت شريفش در اشتغال به انواع طاعات و شنيدن كلامش ، انسان را به زهد سوق مى داد و اقتداى به او بهشت را در پيش داشت .
نورى كه از او پرتو مى افكند، گواهى مى داد كه او از سلاله نبوت است و پاكى و طهارتى كه در افعالش ديده مى شد، شهادت مى داد كه او از ذريه رسالت است . از علم و حديث او، جماعتى از اعيان و اعلام ائمه ، مانند يحيى بن سعيد انصارى ، ابن جريح مالك بن انس ، ثورى ، ابن عيينه ، ابو حنفيه ، شعبه ، اقوب سجستانى و ديگران بهره جستند، كه تلمذ آنان نزد حضرت عليه السلام ، خود منقبت و فضيلتى براى آنان بوده است . ⁽⁹⁰⁹⁾
768- دانش آموختگان مكتب امام صادق (ع )
شعبه بن حجاج و عبدالله بن عمر و روح بن قاسم و سليمان بن بلال و اسماعيل بن جعفر و حاتم بن اسماعيل و عبدالعزيز بن مختار و وهب بن خالد و ابراهيم بن طهمان و حسن صالح و عمر بن دينار و احمد بن حنبل و محمد بن حسن از كسانى هستند كه از محضر علم و فضل آن حضرت (امام صادق عليه السلام استفاده كرده اند .ابو يزيد بسطامى (طيفور) نيز سقاى خانه او بوده كه مدت سيزده سال ، در خدمت ايشان به سر مى برده است . ابو جعفر طوسى ، مى گويد: ابراهيم بن ادهم و مالك بن دينار از غلامان اويند.
همچنين ، ابو سعيد، يحيى بن سعيد قطان و محمد بن اسحاق ، صاحب كتاب المغازى والسير و نيز غير آنان كه در كتب فريقين ، مانند فهرست شيخ طوسى و نورالابصار شبلنجى و صواعق ابن حجر و ينابيع الموده شيخ سليمان و خلاصه علامه و... نامشان مذكور است ، از اين گروه مى باشند.
كسانى نيز بوده اند كه از اصحاب امام (ع ) بوده و از ايشان علم و دانش ‍ آموخته اند و به فوزى عظيم نايل شده و ديگران را نيز بهره ها رسانيده اند؛ مانند ابان بن تغلب و اسحاق بن اعين شيبانى و برادرش زراره و نيز صفوان بن مهران جمال و عبدالله بن ابى يعفور و عمران بن عبدالله قمى و فضيل بن يسار بصرى و فيض بن مختار كوفى و ليث بن بخترى و محمد بن مسلم و معاذبن كثير و معلى بن خنيس و ابو منذر، هشام بن محمد سائب كلبى ، و يونس ظبيان كوفى و مؤمن طاق .⁽⁹¹⁰⁾
769- چونان جبرئيل (ع ) در بين ملائك
قاضى شهيد نورالله - نورالله مرقده - در مجلس ششم از كتاب مجالس ‍ المؤمنين مى گويد:
مولى نورالدين ، جعفر بدخشى رحمه الله عليه در كتاب الاحباب گفته است :
سلطان طيفور، معروف به بو يزيد بسطامى قدس سره كه در مصاحبت بسيارى از مشايخ بوده و سپس به خدمت امام صادق عليه السلام رسيده و از ايشان فيض برده است ، گفت : اگر صادق عليه السلام را نمى يافتم ، در حال كفر مى مردم ، كه او در اولياء، چون جبريل است در ملايك ، و هدايت او، نهايت سالكان است . ⁽⁹¹¹⁾
770- استدلالات هشام بن حكم
سيد مرتضى ، علم الهدى در مجلس دوازدهم از كتاب امالى ، مى گويد: و روايت است كه هشام بن حكم به بصره آمد و در خلقه درس عمرو بن عبيد داخل شد؛ در حالى كه كسى او را نمى شناخت . سپس عمرو را گفت : آيا خداوند تو را دو چشم نداده است ؟
عمرو گفت : آرى !
هشام گفت : براى چه ؟
عمرو گفت : براى اين كه به وسيله آنها به ملكوت آسمان و زمين بنگرم و عبرت گيرم .
پرسيد: آيا تو را دهان داده است ؟
گفت : آرى !
پرسيد: چرا؟
گفت : براى آنكه غذا بخورم و كسى كه مرا مى خواند، جوابش ‍ دهم .
هشام يك به يك حواس پنج گانه را كه به واسطه آنها اشياء درك مى شوند، بر شمرد و سوال خويش را تكرار كرد.
سپس گفت : خداوند وقتى حواس پنج گانه را برايت خلق فرمود: راضى نشد جز آنكه رهبرى براى شان قرار داد كه به آن رجوع كنند؛ حال ، آيا راضى مى شود خلقش را كه دنيا و مشكلات آن به سوى آنان هجوم آورده ، بدون امام رها كند؟
عمرو، او را شناخت و گفت : برخيز! تا در مساءله ات تفكر كنم .
كلينى رحمه الله عليه به طور مفصل در كتاب كافى و به اسنادش از يونس بن يعقوب اين روايت را نقل مى كند كه او گفته است :
جمعى از اصحاب امام صادق عليه السلام من جمله ، حمران بن اعين و محمد بن نعمان و هشام بن سالم و طيار در خدمت حضرتش حضور داشتند. هشام بن حكم نيز كه هنوز جوان نو رسى بود در ميان شان ديده مى شد.
حضرت ، خطاب به هشام فرمود: اى هشام ! خبر نمى دهى كه با عمرو بن عبيد چه كردى ، و چه از او پرسيدى ؟
هشام عرض كرد: اى پسر رسول خدا! شما را بسيار بزرگ مى دانم و از سخن گفتن در محضر شما شرم دارم ؛ به طورى كه زبانم در برابرت گنگ مى نمايد.
امام فرمود: چون شما را دستورى دادم ، انجام دهيد.
هشام عرض كرد: به من از موقعيت و جلسى كه عمرو بن عبيد در مسجد بصره پيدا كرده و بحثى در آن جا پا كرده است خبر رسيد و مرا گران آمد. به قصد او به سوى بصره حركت كردم و روز جمعه به شهر وارد شدم . در مسجد، حلقه درس بزرگى بود كه عمرو بن عبيد در آن حاضر بود پارچه سياه پشمينى به كمر بسته و عبايى به دوش انداخته بود و مردم از او پرسش ‍ مى كردند. در ميان جمعيت ، راهى باز كرده ، به جلو رفتم و نشستم .
سپس خطاب به عمرو گفتم : اى مرد عالم ! من مردى غريبم و سوالى دارم ، آيا اجازه مى دهى بپرسم ؟
گفت : بپرس !
گفتم : آيا تو چشم دارى ؟
گفت : پسر جان ! اين چه پرسشى است ؟ چيزى كه خود مى بينى چرا از آن سوال مى كنى ؟
گفتم : پرسش من همين است .
گفت : بپرس پسرم ! اگر چه پرسشت احمقانه است !
گفتم : همان پرسش را جواب بده !
گفت : بپرس !
دوباره پرسيدم : آيا تو چشم دارى ؟
پاسخ داد: آرى !
گفتم : با آن چه مى كنى ؟
جواب داد: رنگها و اشخاص را مى بينم و تشخيص مى دهم .
سوال كردم : بينى هم دارى ؟
گفت : آرى !
گفتم : به چه كارى مى آيد؟
گفت : با آن بوها را استشمام مى كنم .
پرسيدم : آيا دهان نيز دارى ؟
پاسخ گفت : بلى !
گفتم : با آن چه مى كنى ؟
گفت : با آن غذا مى خورم و مزه آنرا مى چشم .
پرسيدم : تو گوش هم دارى ؟
پاسخ داد: آرى !
گفتم : با آن چه مى كنى ؟
گفت : صداها را مى شنوم .
گفتم : قلب نيز دارى ؟
گفت : آرى !
گفتم : با آن چه مى كنى ؟
گفت : به وسيله آن ، هر آنچه جوارح و حواسم ، درك مى كنند، امتياز و تشخيص مى دهم .
گفتم : مگر اين اعضاى ادراكه ، تو را از قلب بى نياز نمى كنند؟
گفت : نه !
گفتم : چطور بى نياز نمى كنند با اين كه همه صحيح و سالمند؟
گفت : پسر جان ! وقتى آنها در چيزى كه مى بويند، يا مى بينند، يا مى چشند و يا مى شنوند شك و ترديدى مى كنند، در تشخيص آن به قلب مراجعه مى نمايند تا يقين حاصل و شك باطل شود.
از او پرسيدم : آيا خداوند قلب را براى رفع شك در حواس ، قرار داده است ؟
گفت : آرى !
گفتم : پس آيا بايد قلب موجود باشد، وگرنه براى حواس ، يقينى حاصل نى شود؟
پاسخ گفت : آرى !
گفتم : اى ابا مروان ! خداوند تبارك و تعالى حواس تو را بى امام رها نكرده و براى شان امامى قرار داده تا صحيح را نمايان كند و شك شان را به يقين رساند، ولى اين خلايق را در شك و حيرت و اختلاف رها نموده و امامى براى شان منصوب نكرده تا آنان را از شك و ترديد خارج سازد و در حالى كه براى اعضاى تن تو امامى معين كرده تا آنها را از حيرت و شك در آورد؟
عمرو مدتى خاموش ماند و چيزى نگفت . سپس روى به من كرد و گفت : آيا تو هشام بن حكمى ؟
گفتم : نه !
پرسيد: از همنشينان اويى ؟
جواب دادم : نه !
گفت : پس اهل كجا هستى ؟
گفتم : اهل كوفه !
گفت : پس تو خود اويى .
سپس مرا در آغوش گرفت و در جاى خود نشانيد و خود كنار رفت و ديگر چيزى نگفت تا من برخاستم .
در اين هنگام امام صادق عليه السلام خنديد و فرمود: اى هشام ! چه كسى اين مطالب را به تو آموخته است ؟
گفتم : چيزى است كه از شما گرفته ام .
فرمود: به خدا قسم ، كه اين در صحف ابراهيم و موسى ، مكتوب است . ^(912)(913)
771- قيم قرآن
از منصور بن حازم نقل است : به امام صادق عليه السلام عرض كردم : خداى متعال ، بزرگ تر و با كرامت تر از آن است كه به واسطه خلقش شناخته شود، بلكه اين خلق است كه به واسطه او شناخته مى شوند.
امام عليه السلام فرمود: سخنت درست است !
عرض كردم : كسى كه مى داند او را خدايى است ، سزاوار است كه اين را نيز بداند كه همان خدا را، رضا و سخطى است و رضا و سخطش جز به واسطه وحى و يا رسول شناخته نشود؛ پس آن كه خود، پيامبر و رسول نيست ، بايستى به جستجوى پيامبر باشد و چون او را جويد، در خواهد يافت كه پيامبران ، حجت خدايند و طاعتشان واجب و فرض است . من از مردم پرسيدم : آيا نمى دانيد كه رسول خدا صلى الله عليه وآله ، حجت خداوند بر خلقش بود؟
مردم گفتند: آرى !
گفتم : حال كه ايشان رحلت فرموده ، حجت كيست ؟
گفتند: قرآن حجت است !
من نيز به قرآن رجوع كردم : ولى دريافتم كه مرجئيان و قدريان و حتى زنديقى كه ايمانى ندارد، در (معانى ) آن اختلاف نظر دارند و هر كدام براى تفوق و پيروزى بر ديگرى از آن بهره مى جويند! پس دريافتم كه قرآن جز به قيمى كه هر چه او درباره قرآن بگويد حق است ، حجت نخواهد بود. از آنان پرسيدم : قيم قرآن كيست ؟
پاسخ دادند: ابن مسعود! او قرآن را خوب مى داند و همچنين عمر و حذيفه !
گفتم : آيا تمامش را مى دانند؟
پاسخ دادند: خير! پس كسى جز على عليه السلام نيافتم كه بگويند او تمام قرآن را مى داند. چون مساءله اى پيش آيد، همه گويند: نمى دانم ! نمى دانم ! ولى آن على است كه مى فرمايد:مى دانم .
پس گواهى مى دهم كه على عليه السلام قيم قرآن بوده ، اطاعت از او واجب است او بعد از رسول صلى الله عليه وآله ، حجت خداست بر مردم ، و آنچه او درباره قرآن گويد، حق است .پس امام فرمود: خدايت رحمت كند! ... ^(914)(915)
772- بالاتر از امام كيست ؟
شيخ جليل ، محمد بن على بن بابويه ، معروف به شيخ صدوق ، در بابا چهارم از كتاب خصال از محمد بن عمير روايت مى كند كه او گفته است : در طول مصاحبت خود با هشام ، از او چيزى زيباتر از اين كلام درباره عصمت امام نشنيدم . روزى از او درباره امام پرسيدم كه : آيا امام معصوم است ؟
هشام گفت : گناهان بر چهار قسمند و پنجمى ندارد: حرص و حسد و غضب و شهوت ، و اين گناهان در امام نيست . جايز نيست امام حريص بر دنيا باشد؛ زيرا دنيا زير نگين اوست ، و او خزانه دار مسلمان است ، پس بر چه چيزى حرص بورزد؟
و نيز جايز نيست امام حسود باشد؛ چه انسان بر كسى كه بالاتر از او باشد حسادت مى ورزد، در حالى كه بالاتر از امام كسى نيست . پس چگونه مى تواند بر پايين تر از خود حسادت بورزد؟
و نيز جايز نيست كه امام براى چيزى از امور دنيا خشمگين شود؛ مگر آن كه عضبش براى خداوند باشد. خداوند عز و جل بر او واجب كرده است كه حدود الهى را حارى كند و در راه او از سرزنش هيچ سرزنش كننده اى نهراسيده ، راءفت و محبت كسى ، او را از دينش باز ندارد؛ تا بتواند حدود الهى را جارى كند.
و جايز نيست كه امام ، امور دنيا را دوست بدارد؛ زيرا خداوند، آخرت را براى او دوست داشتنى قرار داده ؛ چنانكه آن را براى ما محبوب قرار داده است . او به آخرت مى نگرد؛ چنانكه ما به دنيا مى نگريم . آيا كسى را ديده اى كه صورت زيبايى را براى صورتى زشت ، و يا غذايى لذيذى را براى غذايى تلخ ، و يا لباس نرمى را براى لباس خشن ، و نعمت ابدى و باقيى را براى دنيا فانى و گذرا رها كند؟ ⁽⁹¹⁶⁾
773- روش تربيت يافتگان مكتب امام صادق (ع )
در فهرست ابن نديم آمده است :
ابو جعفر، محمد بن عمان احول ، يكى از اصحاب ابو عبدالله ، جعفر بن محمد صادق عليه السلام مى باشد كه شخصى بوده خوش اعتقاد و ره يافته ، و در علم كلام ، ماهر و حاضر جواب بوده و با ابو حنفيه مناظراتى داشته است .
چون امام صادق عليه السلام رحلت يافت ، ابو حنفيه او را گفت : امامت مرد.
وى در جواب گفت : ولى امام تو تا روز قيامت نمى ميرد، (كه مقصود، ابليس ‍ است .) و ابو حنفيه بدو گفت : نظرت درباره متعه چيست ؟
او پاسخ داد: حلال است .
ابو حنفيه گفت : آيا دوست دارى خواهران و دخترانت متعه شوند؟
او در جواب گفت : چيزى كه خداوند آنرا حلال كرده است ، اگر آن را مكروه دارم از ديوانگى من است .
سپس ابو حنفيه را گفت : نظر تو درباره شراب چيست ؟
ابو حنفيه پاسخ داد: حلال است .
وى گفت : آيا خوشحال مى شوى كه خواهران و دخترانت سازنده شراب باشند؟
روزى ديگر، ابو حنفيه به وى گفت : آيا ما با يكديگر دوست نيستيم ؟
او پاسخ داد: آرى به خدا قسم !
ابو حنفيه گفت : من شديا به مقدارى پول نيازمندم ، اگر پانصد درهم به من قرض بدهى تا مشكلم رفع شود، وقتى رجعت كردم ، آنرا به تو باز مى گردانم كه اگر چنين كنى حق (برادرى ) مرا ادا كرده و عمل شايسته اى انجام داده اى .
او در جواب مى گويد: ولى من معتقدم كه انسانها رجعت مى كنند نه تو.⁽⁹¹⁷⁾