دعاى امام صادق (ع ) در تعقيب نماز مغرب
3 - و نيز از جمله تعقيبات نماز مغرب ، دعاى مخصوص به نماز مغرب از روايت معاوية بن عمّار از امام صادق (ع ) در تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب است ، به اين صورت :
اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ الْبَشيرِ النَّذيرِ، اءَلسِّراجِ الْمُنيرِ، اءَلطُّهْرِ الطّاهِرِ، اءَلْخَيْرِ الْفاضِلِ، خاتَم اءَنْبِيآئِكَ، وَ سَيَّدِ اءَصْفِيآئِكَ، وَ خالِصِ اءَخِلاَّّئِكَ، ذِى الْوَجْهِ الْجَميلِ، وَ الشَّرَفِ الاَْصيلِ، وَ الْمِنَبرِ [يا: اءَلْمُنير] النَّبيِلُ، وَ الْمَقامِ الَْمحْمُودِ، وَ الْمَنْهَلِ الْمَشْهُودِ، وَ الْحَوْضِ الْمَوْرُود، اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما بَلَّغَ رِسَالَتَكَ، وَ جاهَدَ فى سَبيلِكَ، وَ نَصَحَ لاُِمَّتِهِ، وَ عَبَدَكَ حَتّى اءَتاهُ الْيَقينُ، وَ صَلِّ عَلى آلِهِ الطّاهِرينَ الاَْخْيارِ الاَْتْقِيآءِ الاَْبْرارِ، اءَلَّذين انْتَجَبْتَهُمْ لِدينِكَ، وَ اصْطَفَيْتَهُمْ مِنْ خَلْقِكَ، وَ ائْتَمَنْتَهُمْ عَلى وَحْيِكَ، وَ جَعَلْتَهُمْ خُزّانَ عِلْمِكَ، وَ تَراجِمَةَ كَلِماتِكَ، وَ اءَعْلامَ نُورِكَ، وَ حَفَظَةَ سِرِّكَ، وَ اءَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهيراً. اءَللّهُمَّ، انْفَعْنا بِحُبِّهِمْ، وَاحْشُرْنا فى زُمْرَتِهِمْ، وَ تَحْتَ لَوآئِهِمْ، وَلاتُفَرِّقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ، وَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَك وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَ الاَّْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ، اءَلَّذينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ، وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ.
اءَلْحَمْدُللّهِِ الَّذى اءَذْهَبَ [يا: ذَهَبَ] بِالنَّهارِ بِقُدْرَتِهِ، وَ جَآءَ بِاللَّيْلِ بِرَحْمَتِهِ خَلْقاً جَديداً، وَ جَعَلَهُ لِباساً وَ سَكَناً، وَ جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ [يا: دآئِبَيْنِ] لِيُعْلَمَ بِهِما عَدَدُ السِّنينَ وَالْحِسابِ، اءَلْحَمْدُللّهِِ عَلى إِقْبالِ اللَّيْلِ وَإِدْبارِ النَّهارِ، اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ [عَلى ] آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اءَصْلِحْ لى دينِىَ الَّذى هُوَ عِصْمَةُ اءَمْرى ، وَ اءَصْلِحْ لى دُنْياىَ الَّتى فيها مَعيشَتى ، وَ اءَصْلِحْ لى آخِرَتِىَ الَّتى إِلَيْها مُنْقَلَبى ، وَاجْعَلِ الْحَياةَ زِيادَةً لى فى كُلِّ خَيْرٍ، وَاجْعَلِ الْمَوْتَ راحَةً لى مِنْ كُلّ سُوَّءٍ، وَاكْفِنى اءَمْرَ دُنْياىَ وَ آخِرَتى بِما كَفَيْتَ بِهِ اءَوْلِيآئَكَ وَ خَيْرَتَكَ مِنْ عِبادِكَ الصّالِحينَ، وَاصْرِفْ عَنِّى شَرَّهُما، وَ وَفِّقْنى لِما يُرْضيكَ عَنّى ، ياكَريمُ، اءَمْسَيْتُ، وَالْمُلْكُ للّهِِ الْواحِدِ الْقَهّارِ وَ ما فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، اءَللّهُمَّ، إِنّى وَ هذَا اللَّيْلُ وَ النَّهارُ خَلْقانِ مِنْ خَلْقِكَ، فَاعْصِمْنى فيهِما بِقُوَّتِكَ، و لا تُريهِما [يا: لاتُرِهِما] جُرْاءَةً مِنّى عَلى مَعاصيكَ، وَلا رُكُوباً مِنّى لَِمحارِمِكَ، وَاجْعَلْ [عَمَلى فيهِما مَقْبوُلاً، وَسَعْيى مَشْكُوراً، وَ يَسِّرْلى ما اءَخافُ عُسْرَهُ، وَ سَهِّلْ لى ما صَعُبَ] عَلَىَّ اءَمْرُهُ، وَاقْضِ لى فيهِ بِالْحُسْنى . وَ آمِنّى مَكْرَكَ، وَلا تَهْتِكَ عَنّى سِتْرِكَ، وَلا تُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَلا تَحُلْ بَيْنى وَ بَيْنَ حَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ، وَ لا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ اءَبَداً، وَلا إِلى اءَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، ياكَريمُ.
اءَللّهُمَّ، افْتَحْ مَسامِعَ قَلْبى لِذِكْرِكَ حَتّى اءَعِىَ وَحْيَكَ، وَاءَتَّبِعَ كِتابَكَ، وَاءُصَدِّقَ رُسُلَكَ، وَ اءُوْمِنَ بِوَعْدِكَ، [وَ اءَخافَ وَعيدَك ]، وَ اءُوْفِىَ بِعَهْدِكَ، وَاءَتَّبِعَ اءَمْرَكَ، وَاجْتَنِبَ نَهْيَكَ، اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَلا تَصْرِفْ عَنّى وَجْهَكَ، وَلا تَمْنَعْنى فَضْلَكَ، وَلا تَحْرِمْنى عَفْوَكَ، وَاجْعَلْنى اءُوالى اءَوْلِيآئَكَ، وَاءُعادى اءَعْدآئَكَ، وَارْزُقْنِى الرَّهْبَةَ مِنْكَ، وَالرَّغْبَةَ إِلَيْكَ، وَالْخُشُوعَ وَالْوَقارَ وَ التَّسليمَ لاَِمْرِكَ وَالتَّصْديقَ بِكِتابِكَ وَ اتِّباعِ سُنَّةِ نَبِيِّكَ(ص ). اءَللّهُمَّ، إِنّى اءَعُوذُ بِكَ مِنْ نَفْسٍ لاتَقْنَعُ، وَ بَطْنٍ لا يَشْبَعُ [يا: لاتَشْبَعُ]، وَ عَيْنٍ لاتَدْمَعُ، وَ قَلْبٍ لايَخْشَعُ، وَ صَلاةٍ لاتُرْفَعُ، [وَ عَمَلٍ لايَنْفَعُ]، وَ دُعآءٍ لايُسْمَعُ، وَ اءَعُوذُ بِكَ مِنْ سُوَّءِ الْقَضآءِ وَ دَرَكِ الشَّقآءِ وَ جَهْدِ الْبَلا ءِ وَ شَماتَةِ الاَْعْدآءِ، وَ مِنْ عَمَلٍ لايُرْضى ، وَ اءَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكُفْرِ وَ الْفَقْرِ وَ الْقَهْرِ وَ الْعَذْرِ وَ مِنْ ضيقِ الصَّدْرِ وَ مِنْ شَتاتِ الاَْمْرِ وَ مِنَ الدّآءِ الْعُضالِ وَ غَلَبَةِ الرِّجالِ وَ خَيْبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوَّءِ الْنَّظَرِ فِى النَّفْسِ وَالدّينِ وَالاَْهْلِ وَ الْمالِ وَالْوَلَدِ وَ عِنْدَ مُعانِيَةَ الْمَوْتِ، وَ اءَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ إِنْسانِ سَوْءٍ وَ جارِ سَوْءٍ وَ قَرينِ سَوْءٍ وَ يَوْمِ سَوْءٍ وَ ساعَةِ سَوْءٍ وَ مِنْ شَرِّ ما يَلِجُ فِى الاَْرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها، وَ مِنْ شَرِّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّمآءِ وَ ما يَعْرُجُ فيها، وَ مِنْ شَرِّ طَوارِقِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِلاّ طارِقاً⁽²⁵⁶⁾ يَطْرُقُ بِخَيْرٍ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دآبَّةٍ اءَنْتَ آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ، فَسَيَكْفيكَهُمُ اللّهُ، وَ هُوَ الْسَّميعُ الْعَليمُ، اءَلْحَمْدُللّهِِ الَّذى قَضى عَنّى صَلاةً كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً.
- خداوندا، بر حضرت محمّد مژده و بيم دهنده ، چراغ روشن ، پاك و پاكيزه ، خير افزون ، خاتم پيامبران و سرور برگزيدگان ، و نابِ دوستانت ، صاحب چهره زيبا و شرافت ريشه دار و منبر [يا: روشنگر] بزرگوار، و جايگاه ستوده ، وسرچشمه نمايان ، و حوضى كه [پيروان واقعى اش ] بر آن وارد مى شوند، درود فرست ، خدايا، بر حضرت محمّد درود فرست چنانكه رسالت خويش را تبليغ ، و در راه تو جهاد و كوشش ، و نسبت به اُمّت خويش خير خواهى نمود، و تا هنگام فرا رسيدن يقين [يعنى مرگ ] تو را پرستيد، و بر خاندان او كه پاكيزگان و نيكان و تقوا پيشگان و ابرار و خوبان هستند، هم آنان كه ايشان را براى دين خود انتخاب ، و از ميان مخلوقاتت برگزيدى ، و امين بر وحى خويش قرار داده ، و گنجينه داران علم و ترجمه كنندگان و شارحان كلماتت ، و پرچمها و نشانه هاى نور خويش و نگاهبانان اسرارت قرار دادى ، و پليدى را از ايشان بر طرف نموده ، و به گونه ويژه اى پاكيزه نمودى ، درود فرست . خدايا، ما را به واسطه دوست داشتن آنان سود بخش ، و در ميان گروه ايشان و زير پرچمشان محشور گردان ، و بين ما و ايشان جدايى ميانداز، و به واسطه ايشان در نزد خود در دنيا و آخرت آبرومند و از مقرّبان [درگاهت ] كه نه بيمى برايشان است ، و نه اندهگين مى شوند، قرار ده .
سپاس خدايى را كه روز را به قدرت خويش برد، و شب را با رحمتش به عنوان آفريده نو آورد، و آن را پوشاننده [عيب و نقص ] و مايه آرامش قرار داده ، و شب و روز را به عنوان دو نشانه [يا: گردش كننده به صورت مُستمرّ] قرار داد، تا شماره سالها و حساب به وسيله آن دو معلوم گردد، سپاس ‍ خداوند را به خاطر روى آوردن شب و پشت كردن و سپرى شدن روز، خداوندا، بر محمّد و [بر] آل محمّد درود فرست ، و دينم را كه مايه عصمت و نگاهدارنده امورم ، و دنيايم را كه گذران زندگانى من در آن است ، و آخرتم را كه بازگشتم به سوى آن است اصلاح فرما، و زندگانى را براى من مايه فزونى در هر خير، و مرگ را آسودگى از بدى قرار ده ، و امور دنيا و آخرتم را به آنچه دوستان و برگزيدگان از بندگان صالح خويش را كفايت فرمودى ، كفايت فرما، و شرّ آن دو [يعنى دنيا و آخرت يا: شب و روز] را از من بازدار، و مرا به آنچه كه تو را از من خشنود سازد مؤفّق گردان ، اى كريم ، شب كردم در حالى كه فرمانروايى و آنچه در شب و روز است . براى خداوند يگانه قهّار و بسيار چيره مى باشد، خداوندا، من و اين شب و روز دو آفريده از آفريده هاى تو مى باشيم ، پس به قدرت خويش مرا در آن دو [از گناه ] نگاه دار، و جراءت و دليرى بر [انجام ] گناهانت و ارتكاب محرّماتت را از من به آن دو نشان نده ، و [عملم را در آن دو مقبول و كوششم را مورد سپاس خويش ‍ قرار ده ، و هرچه كه از مشكلى و سختى آن هراس دارم بر من آسان گردان ، و آنچه امر آن بر من ] مشكل است راحت بفرما]، و با [عمل ] نيكوتر آن را به پايان بر، از مكر خويش ايمن ساز، و پرده ام را ندر، و يادت را فراموشم منما، و ميان من و حول و قوّه ات چيزى را حايل مگردان ، و هيچگاه به اندازه چشم بر هم زدنى به خود و به هيچ كدام از مخلوقاتت واگذار مكن . اى بزرگوار.
خداوندا، گوشهاى دلم را براى [دريافت ] يادت بگشاى تا وحى ات را دريافته ، و از كتابت پيروى ، و پيامبرانت را تصديق نمايم ، و به وعده ات ايمان آورده [و از وعده عذابت بيم داشته ،] و به پيمانت وفا نموده ، و از دستورت پيروى كنم ، و از آنچه نهى نموده اى پرهيز نمايم . خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و روى ات را از من برمگردان ، و فضلت را از من باز مدار، و مرا از عفوت محروم منما، و چنانم قرار ده كه دوستانت را دوست ، و دشمنانت را دشمن بدارم ، و بيم و هراس از خود و ميل و رغبت به سويت و خشوع و وقار و تسليم در برابر امرت و تصديق به كتابت و پيروى از سنّت و روش پيامبرت (ص ) را روزى ام گردان . خداوندا، به تو پناه مى برم از نَفْسى كه [به چيزى ] بسنده نمى كند، و از شكمى كه سير نمى گردد، و از چشمى كه اشك نمى ريزد، و دلى كه فروتن و خاشع نمى گردد، و نمازى كه بالا برده نمى شود [و پذيرفته نمى گردد]، [و عملى كه سودمند نيست ] و دعايى كه شنوده نمى شود، [و مورد اجابت قرار نمى گيرد.]، و به تو پناه مى برم از قضاء [و اراده حتمى ] بد، و پيوستن [ويا: پيآمد] بدبختى ، و بلاى طاقت فراسا و بسيار سخت ، و شماتت و شادمانى دشمنان ، و از عملى كه مورد پسند تو نباشد. و به تو پناهنده مى برم از كفر و فقر و چيرگى و فريب خوردن و از دلتنگى و از پراكندگى امور و از درد و بيمارى سخت و غالب ، و غلبه مردان [و دشمنان ] و بد عاقبتى و بد منظرى درباره خود و دين و خانواده و مال و دارايى و فرزند و هنگام مشاهده مرگ . و به خدا پناه مى برم از انسان بد، و همسايه بد، و دوست و همراه بد، و روز بد و ساعت و لحظه بد، و از شرّ هر چه در زمين وارد و از آن خارج مى گردد، و از شرّ آنچه از آسمان فرود آمده و به سوى آن بالا مى رود، و از شرّ پيشامدها و گرفتاريهاى شب و روز، مگر پيشامدى كه همراه با خير و خوبى وارد شود، و از شرّ هر جنبنده اى كه تو [موى ] پيشانى آن را گرفته اى ، براستى كه پروردگارم بر راه است استوار است . پس خداوند خود تو را از [شرّ] آنها كفايت خواهد نمود و اوست شنوا و آگاه ، سپاس خدايى را كه نماز [ديگرى ] را كه به عنوان نوشته [و واجب ] معيّن و وقت دار بر مؤمنان نوشته و واجب فرموده ، از ناحيه من برآورده ساخت .
وقت انجام سجده شكر
4 - هنگامى كه از تعقيب نماز فراغت پيدا كردى ، اگر خواستى هم اكنون دو سجده شكر را به كيفيّتى كه ذكر خواهيم نمود، بجا آور، و اگر خواستى آن را به بعد از فراغت از تمام اعمال و نمازها و دعاهاى بين نماز مغرب و عشا تاءخير بيانداز، به گونه اى كه سجده شكر آخرين عمل تو در بين نماز مغرب و عشا باشد، پس اگر خواستى دو سجده شكر را به اين صورت انجام بده :
كيفيّت انجام دو سجده شكر
ابوعبيدة مى گويد: شنيدم كه امام باقر(ع ) در حال سجده ⁽²⁵⁷⁾ مى فرمود:
اءَسْاءَلُكَ بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ (ص ) إِلاّ بَدَّلْتَ سَيِّئآتى حَسَناتٍ، وَ حاسَبْتَنى حِساباً يَسيراً.
- به حق حبيبت حضرت محمّد (ص ) از تو درخواست مى نمايم كه بديهايم را [به كارهاى نيك ] مبدّل فرموده ، و از من حساب كشى آسان نمايى .
سپس در سجده دوّم فرمود:
اءَللّهُمَّ، بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ(ص ) إِلاّ كَفَيْتَنى مَؤُونَةَ الدُّنْيا وَ كُلَّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ.
- خداوندا، به حقّ محبوبت حضرت محمّد(ص ) [از تو درخواست مى نمايم ] كه سختى دنيا، و تمام هول و هراسها را تا رسيدن به بهشت از من كفايت فرمايى .
سپس در سجده سوّم فرمود:
اءَسْاءَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ حَبيبِكَ (ص ) لَمّا غَفَرْتَ لِىَ الْكثَيرَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْقَليلَ، وَ قَبِلْتَ مِنْ عَمَلِىَ الْيَسيرَ.
- به حقّ حبيبت حضرت محمّد(ص ) از تو تقاضا دارم كه گناهان فراوان و اندك مرا آمرزيده ، و عمل اندكم را از من بپذيرى .
سپس در سجده چهارم فرمود:
اءَللّهُمَّ، بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ(ص )، لَمّا اءَدْخَلْتَنِى الْجَنَّةَ، وَ جَعَلْتَنى مِنْ سُكَّانِها، وَ لَمّا نَجَّيْتَنى مِنْ سَفعاتِ النّارِ بِرَحْمَتِكَ.
- خداوندا، به حقّ محبوبت حضرت محمّد صلى الله عليه و آله [از تو درخواست مى نمايم ] كه مرا داخل بهشت نموده ، و از ساكنان آن قرار داده ، و به رحمت خويش ، از زبانه هاى فراگيرنده آتش [جهنّم ] نجاتم بخشى .
(پايان روايت مذكور)
اشكال و جواب
اگر به ذهن كسى خطور كند كه در اين روايت نيامده كه اين دو سجده شكر براى نماز مغرب است .
در جواب گفته مى شود: از اينكه اصحاب و راويان ما آن را در دو سجده شكر بعد از نماز مغرب آورده و آن دو را براى مغرب تعيين كرده اند، معلوم مى شود كه آن از طريق روايت ديگرى به آنها رسيده است .
5 - پيش از اين در تعقيب سجده نماز ظهر آنچه را كه هنگام بلند كردن سر از سجده گفته و بدان عمل مى شود، ذكر نموديم ، بنابراين به هر مقدار از آن كه در مورد عموم سجده شكر نمازهاى واجب مى باشد، عمل شود.
فصل بيست و پنجم : نمازهاى مستحبّى بين نافله هاى نماز مغرب ، و نماز عشا و فضيلت آنها
فضيلت نماز مستحبّى بين نماز مغرب و عشاء
در روايت آمده كه امام صادق (ع ) به نقل از پدر بزرگوارش (عليهماالسلام ) فرمود كه رسول خدا (ص ) فرمودند: در ساعت غفلت نماز بخوانيد، اگر چه دو ركعت باشد، زيرا اين دو ركعت انسان را در دار كرامت الهى وارد مى كنند.
همچنين در روايت ديگر در فضيلت آن آمده است كه : امام صادق (ع ) به روايت از پدر بزرگوارش (عليهماالسلام ) فرمود كه رسول خدا(ص ) فرمودند: در ساعت غفلت نماز نافله بخوانيد، هر چند دو ركعت مختصر باشد، زيرا اين دو ركعت انسان را در دارِ كرامت الهى وارد مى كنند. عرض ‍ شد: اى رسول خدا، ساعت غفلت كجا است ؟ فرمود: بين مغرب و عشا.
نمازهاى مستحبّى بين نماز مغرب و عشا
اينك نمازهايى را كه بين نماز مغرب و عشا خوانده مى شود، با استفاده از روايات برگزيده و ذكر مى كنيم :
1 - در روايت آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: هركس بين نماز مغرب و عشا دو ركعت نماز بخواند، به اين صورت كه در ركعت اوّل سوره حمد و فرمايش خداوند متعال را بخواند كه مى فرمايد:
وَ ذَاالنُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً، فَظَنَّ اءَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ، فَنادى فِى الظُّلُماتِ: اءَنْ لا إِلهَ إِلاّ اءَنْتَ، سُبْحانَكَ، إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ، فَاسْتَجَبْنالَهُ، وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمَّ، وَ كَذلِكَ نُنْجِى الْمُؤْمِنينَ. ⁽²⁵⁸⁾
- و ذوالنون [يعنى حضرت يونس (ع )] را [به ياد آور] آن هنگام كه خشمگين [از عمل قوم خويش ] رهسپار شد، و گمان نمود كه ما نمى توانيم بر او تنگ بگيريم ، پس در ميان تاريكيها ندا داد كه : معبودى جز تو نيست ، پاك و منزّهى ، براستى كه من از ستمكاران بودم ، پس [دعاى ] او را اجابت نموده ، و او را از غم و اندوه نجات بخشيديم ، و اينچنين مؤمنان را رهايى مى بخشيم .
و در ركعت دوّم ، سوره حمد و فرمايش خداوند متعال را بخواند كه مى فرمايد:
وِ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لايَعْلَمُها إِلاّ هُوَ، وَ يَعْلَمُ ما فِى الْبِرَّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ يَعْلَمُها، وَلا حَبَّةٍ فِى ظُلُماتِ الاَْرْضِ وَلا رَطْبٍ وَلا يابِسِ إِلاّ فى كِتابٍ مُبينٍ. ⁽²⁵⁹⁾
- و كليدهاى غيب در نزد اوست و جز او از آن آگاه نيست ، و تمام آنچه را كه در خشكى و درياست مى داند، و [تا حتّى ] هيچ برگى [از درخت ] نمى افتد مگر اينكه به آن آگاه است ، و هيچ دانه اى در تاريكيهاى زمين وهيچ تر و يا خشكى نيست مگر اينكه در كتاب مُبين [الهى ] وجود دارد.
و وقتى از قرائت آن فراغت پيدا كرد، دستهاى خود براى قنوت را بالابرده و بگويد:
اءَللَّهُمَّ، إِنّى اءَسْاءَلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَيْبِ الَّتى لايَعْلَمُها إِلاّ اءَنْتَ، اءَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ [يا: آلِ مُحَمَّدٍ]، وَ اءَنْ تَفْعَلَ بى كَذا وَ كَذا
- خداوندا، به [حق ] كليدهاى غيب كه جز تو آن را نمى داند، از تو خواهانم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى ، و به من چنين و چنان كنى .⁽²⁶⁰⁾
و بعد بگويد:
اءَللّهُمَّ، اءَنْتَ وَلِىُّ نِعْمَتى ، وَالْقادِرُ عَلى طَلِبَتى ، تَعْلَمُ حاجَتى ، فَاءَسْاءَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ - عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ السَّلامُ - لَمّا قَضَيْتَها لى .
- خدايا، تويى سرپرست نعمت ، و توانا بر [برآوردن ] خواسته ام ، حاجتم را مى دانى ، پس به حقّ محمّد و آل محمّد - كه سلام بر او و ايشان باد - از تو خواهانم كه آنها را براى من برآورده سازى .
و حاجت خويش را از خداوند - جلّ جلاله - بخواهد، خداوند هرچه را كه خواسته به او عطا مى فرمايد، زيرا پيامبر اكرم (ص ) فرمود: دو ركعت غُفَيْله را ترك نكنيد، و آن دو ما بين نماز مغرب و عشا خوانده مى شوند.
2 - از امام صادق از پدر بزرگوارش از جدّ بزرگوارش از پدر بزرگوارش ‍ نقل شده كه امير المؤمنين (عليهم السلام ) فرمود: هنگام وفات رسول خدا(ص ) به او عرض كرديم : اى رسول خدا، سفارشى به ما بفرما. فرمود: شما را سفارش مى كنم به خواندن دو ركعت نماز بين مغرب و عشا، به اين صورت كه در ركعت اوّل سوره حمد و ده بار سوره إِذا زُلْزِلَتِ الاَْرْضُ زِلْزالَها، و در ركعت دوّم سوره حمد و پانزده بار سوره قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَد را قرائت مى كنى .
زيرا هركس اين را در هر ماه انجام دهد، از تقوى پيشگان خواهد بود، و اگر در هر سال انجام دهد از نيكوكاران خواهد بود، و اگر در هر جمعه و هفته اى يك بار انجام دهد از نمازگزاران خواهد بود، و اگر در هر شب انجام دهد، در بهشت جاى مرا تنگ خواهد نمود⁽²⁶¹⁾، و ثواب آن را جز خداوندى كه پروردگار عالَميان است ، نمى تواند به شماره درآورد.
3 - روايت شده كه بعضى از مَوالى ما و ائمّه (عليهم السلام ) درباره گفتار خداوند متعال كه مى فرمايد:
إ نَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ اءَشَدُّ وَطْاءً وَ اءَقْوَمُ قيلاً. ⁽²⁶²⁾
- و براستى كه پديده [و نماز] شب از لحاظ موافقت [زبان با دل ] سخت تر، و از لحاظ گفتار استوارتر است .
فرمود: [مقصود از آيه شريفه ] همان دو ركعت بعد از مغرب است ، كه در ركعت اوّل سوره فاتِحَةُ الْكِتاب و ده آيه از اوّل سوره بقره و آيه سَخَره ⁽²⁶³⁾ و آيه إِلهُكمْ إِلهُ واحِدٌ تا آخر يعنى تا: لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ⁽²⁶⁴⁾ و پانزده بار سوره قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَد؛ و در ركعت دوّم سوره فاتِحَةُ الْكِتاب و آية الكرسى ⁽²⁶⁵⁾ و آخر سوره بقره از للّهِِ ما فِى السَّمواتِ تا آخر سوره ⁽²⁶⁶⁾، و پانزده بار سوره قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَد را قرائت مى كنى . و بعد از خواندن آن دو ركعت ، هر دعايى كه خواستى مى كنى .
حضرت فرمود: هركس اين را انجام دهد و بر آن مواظبت نمايد، خداوند در برابر هر نماز براى او ششصد هزار حجّ مى نويسد.
اين نماز به طريق ديگر نيز روايت شده كه مطلبى افزون بر اين دارد به اين صورت كه در آن آمده است : بعد از گفتن سلام نماز بگو:
اءَللّهُمَّ، مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالاَْبْصارِ، ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دينِكَ وَ دينِ نَبِيِّكَ [وَ وَلِيِّكَ]، وَلا تُزِعْ قَلْبى بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنى ، وَ هَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ اءَنْتَ الْوَهّابُ، وَ اءَجِرْنى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ، اءَللّهُمَّ، امْدُدْ[لى ] فى عُمْرى ، وَ انْشُرْ عَلَىَّ رَحْمَتَكَ، وَ اءَنْزِلَ عَلَىَّ مِنْ بَرَكاتِكَ، وَ إِنْ كُنْتُ عِنْدَكَ فى اُمِّ الْكِتابِ شَقِيّاً، فَاجْعَلْنى سَعيداً؛ فَإِنَّكَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَ تُثْبِتَ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ.
- خداوندا، اى گرداننده و زير و رو كننده دلها و ديدگان ، قلبم را بر دينت و دين پيامبرت [و ولىّ]ات استوار گردان ، و دلم را بعد از آنكه هدايت فرمودى ، منحرف مفرما، و رحمتى از جانب خويش به من ارزانى دار، براستى كه تو بسيار بخشنده اى ، و مرا به رحمت خويش از آتش جهنّم در پناه خويش درآور. خداوندا، عمر مرا طولانى گردان ، و رحمتت را بر من بگستران ، و بركاتت را بر من فرودآور، و اگر در نزد تو در كتاب مادر [علمِ تو] بدبخت هستم ، پس مرا سعادتمند قرار ده ، كه تو هرچه را بخواهى محو و يا ثابت مى گردانى ، و كتاب مادر تنها در نزد توست .
و ده بار بگو: اءَسْتَجيرُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ.: (به خدا پناه مى برم از آتش جهنّم .)
و ده بار بگو: اءَسْاءَلُ اللّهَ الْجَنَّةَ.: (از خدا بهشت را خواهانم .)
و ده بار بگو: اءَسْاءَلُ اللّهَ الْحُورَ الْعينَ.: (از خدا حورعين و زنان سياه و درشت چشم بهشتى را خواهانم .)
4 - روايت شده كه امام صادق (ع ) فرمود: هركس بعد از نماز مغرب چهار ركعت نماز بخواند، و در هر ركعت از آن پانزده بار قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَد قرائت كند، وقتى نماز را تمام مى كند، بين او و خداوند متعال گناهى نمى ماند كه خدا آن را نبخشيده باشد.
5 - روايت شده كه امام رضا(ع ) فرمود: هركس نماز مغرب را بخواند و بعد از آن چهار ركعت نماز بخواند، و سخن نگويد تا اينكه ده ركعت ديگر نماز بخواند، به اين صورت كه در هر ركعت سوره فاتِحَةُ الْكِتاب و قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَد را قرائت كند، براى او برابر با [يا: به منزله ] آزاد كردن ده بَرده خواهد بود.
6 - منقول است كه امام صادق (ع ) فرمود رسول خدا (ص ) فرمودند: نماز نافله بخوانيد، اگر چه دو ركعت مختصر باشد، زيرا آن دو انسان را در دار كرامت الهى وارد مى كنند. عرض شد: اى رسول خدا، مقصود از اين دو ركعت مختصر چيست ؟ فرمود: دو ركعتى كه در آن تنها حمد را قرائت مى كنى . عرض شد: اى رسول خدا، كى بخوانم ؟ فرمود: بين نماز مغرب و عشا.
ما به خاطر ترس از تنگى وقت و عدم درك اوّل وقت نماز عشا تنها به برخى از نمازها و دعاهاى بين نماز مغرب و عشا كه روايت شده ، بسنده نموديم ، البتّه آنچه ذكر كرديم براى كسى كه آنها را با ادب و اخلاصِ در عبادات انجام دهد، كفايت مى كند.
آخرين تعقيب نماز مغرب
از امور مهمّ ختم كردن آخر تعقيب نماز مغرب است به دعايى كه ذكر آن در آخر دعاهاى نماز ظهر گذشت ، يعنى همان دعاى ابن خانبه كه براى جبران و اصلاح غفلتها و جنايتها و گناهان قلبى است كه در نماز از انسان صادر مى شود.
فصل بيست و ششم : آداب و اسرار و تعقيباتِ مخصوص نماز عشا
بهترين وقت نماز عشا
با فضيلت ترين و بهترين وقت نماز واجب عشاء درست بعد از برطرف شدن سرخى شامگاه از اُفق مغرب مى باشد، پس اگر تا اوّل زوال آن به نمازهاى نافله يا تعقيب نماز مغرب مشغول بودى عدّه اى از اهل عمل از نيكان [يا: اهل عمل به احاديث ماءثوره ] به رواياتى كه راويان مورد اعتماد درباره دعاها و نمازهايى كه بين نماز مغرب و عشا نقل كرده اند اعتماد دارند [و اعتنايى به گذشتن اوّل وقت فضيلت نماز عشا نمى كنند]، زيرا به خاطر وجود روايات روشن كه امر به انجام آن نمازها و دعاها مى كنند، ناگزير وقت انجام آنها [و تاءخير نماز عشا] نيز بايد مورد اجازه باشد.
كيفيّت انجام نماز عشاء
هنگامى كه بنده از فراغت از تمام اعمالى كه خداوند - جلّ جلاله - او را موفّق نمود، بر اساس راهنمايى خداوند، بايد براى گفتن اذان نماز عشا بپا خيزد، و به كيفيّتى كه گذشت اذان گفته ، و اعمالى را كه بعد از اذان نقل نموديم انجام دهد، سپس در گفتن اقامه نيز بر اساس آنچه كه شرح داديم عمل نموده ، و بعد نماز واجب عشا را - با گفتن تكبيرهاى هفتگانه و دعاهاى بين آنها و توجّه آغاز مى نمايد به اين نيّت كه : نماز واجب عشا را به گونه واجب ، و براى اينكه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبنده پرستش است عبادت نمايم ، بجا مى آورم . و با گفتن تكبيرة الاحرام داخل نماز مى شود، و چهار ركعت نماز به صورت نماز ظهر با رعايت امور مهمّى كه در آنجا ياد آور شديم بجا آورد، البتّه در اينجا حمد و سوره دو ركعت نخست را بلند و به صورت جهرى قرائت مى نمايد، و سوره حمد دو ركعت آخر⁽²⁶⁷⁾ را آهسته و به صورت اخفاتى قرائت مى نمايد، و تشهّد و سلام نماز و تسبيح حضرت زهرا(عليهاالسلام ) را به همان صورت كه پيش از اين گفتيم ، بجا مى آورد، و تعقيبات نمازهاى واجب عمل مى كند، كه ما تعقيبات پسنديده اى را در تعقيب نماز ظهر ذكر نموده و روايت كرديم .
تعقيبات مختص به نماز عشا
دعاى اميرالمؤمنين (ع ) در تعقيب نماز عشا
1 - از تعقيبات مهمّ بعد از نماز عشا، دعاى مختصّ به اين نماز فريضه از دعاهاى مولايمان علىّ بن ابى طالب (ع ) در تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب است ، به اين صورت :
اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ احْرَسْنى بِعَيْنِكَ الَّتى لاتَنامُ، وَ اكْنُفْنى بِرُكْنِكَ الَّذى لايُرامُ، وَ اغْفِرْلى بِقُدْرَتِكَ عَلَىَّ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، اءَللّهُمَّ، إِنّى اءَعُوذُ بِكَ مِنْ طَوارِقِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ مِنْ جَوْرِ كُلِّ جآئِرٍ، وَ حَسَدِ كُلِّ حاسِدٍ، وَ بَغْىِ كُلِّ باغٍ، اءَللّهُمَّ، احْفَظْنى فى نَفْسى وَ اءَهْلى وَ مالى وَ جَميعِ ما خَوَّلْتَنى مِنْ نِعَمِكَ، اءَللّهُمَّ، تَوَلَّنى فيما عِنْدَكَ مِمّا غِبْتُ [يا: رَغِبْتُ] عَنْهُ، وَ لاتَكِلْنى إِلى نَفْسى فيما حَضَرْتُهُ، يا مَنْ لاتَضُرُّهُ الذُّنُوبُ، وَلا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ، إِغْفِرْلى مالا يَضُرُّكَ، وَ اءَعْطِنى مالا يَنْقُصُكَ، إِنَّكَ اءَنْتَ الْوَهّابُ، اءَللّهُمَّ، إِنّى اءَسْاءَلُكَ فَرَجاً قَريباً، وَ صَبْراً جَميلاً، وَ رِزْقاً واسِعاً، وَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ فِى الدُّنْيا وَ الاَّْخِرَةِ. اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ. وَاغْفِرْلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، اءَلاَْحْيآءِ مِنْهُمُ وَ الاَْمْواتِ.
اءَللّهُمَّ، اجْعَلْنى مِمَّنْ يُكْثِرُ ذِكْرِكُ، وَ يُتابِعُ شُكْرَكَ، وَيُلْزِمُ عِبادَتَكَ، وَ يُؤَدّى اءَمانَتَكَ، اءَللّهُمَّ، طَهِّرْ لِسانى مِن الْكِذْبِ، وَ قَلْبى مِنَ النِّفاقِ، وَ عَمَلى مَنِ الرِّيآءِ، وَ بَصَرى مِنَ الْخِيانَةِ، إِنَّكَ تَعْلَمُ خآئِنَةَ الاَْعْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ، اءَللّهُمَّ، رَبَّ السَّماواتِ السَبْعِ وَ ما اءَظَلَّتْ، وَ رَبَّ الاَْرَضينَ السَّبْعِ وَ ما اءَقَلَّتْ، وَ رَبَّ الرِّياحِ وَ ما ذَرَتْ، وَ رَبَّ كُلِّ شَىْءٍ، وَ إِل هَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ اءَوَّلَ كُلِّ شَىْءٍ وَ آخِرَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ رَبَّ جَبْرَئيلَ وَ ميكائيلَ وَ إِسْرافيلَ وَ إِلهَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ، اءَسْاءَلُكَ اءَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اءَنْ تَتَولاّنى بِرَحْمَتِكَ، وَ تُشْمِلَنى بِعافِيَتِكَ، وَ تُسْعِدَنى بِمَغْفِرَتِكَ، وَلا تُسَلِّطَ عَلَىَّ اءَحَداً مِنْ خَلْقِكَ.
اءَللّهُمَّ، إِلَيْكَ فَقَرِّبْنى ، وَ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ فَقَوِّمْنى ، وَ مِنْ شَرِّ شَياطينِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ فَسَلِّمْنى ، وَ فى آناءِ اللَّيْلِ وَ [اءَطْرافِ] النَّهارِ فَاحْرُسْنى ، وَ فى اءَهلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى وَ جَميعِ ما اءَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ فَاحْفَظْنى ، وَ اغْفِرْلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِسائِرِ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، يا رَبَّ [يا: وَلِىَّ] الْباقِياتِ الصّالِحاتِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، يا نِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصيرُ، بِرَحْمَتِكَ يا اءَرْحَمَ الرّاحِمينَ، [يا: رَحيمُ،] اءَلْحَمْدُللّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَ صَلَواتُهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَ آلِهِ وَ عِتْرَتِهِ الطّاهِرينَ.
- خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست ، و به وسيله چشم [و ذاتت ] كه هرگز به خواب نمى رود، از من پاسدارى نما، و به حمايتت كه هرگز كسى نمى تواند قصد آن را بكند، مورد حمايت خويش قرار ده ، و به قدرتت بر من از من درگذر. اى صاحب بزرگى و بزرگوارى ، خداوندا، از پيشامدهاى بزرگ شب و روز و از جور و ستم هر ستمگر، و رشك و حسادت هر رشك برنده ، و تجاوز هر تجاوزگر به تو پناه مى برم . خدايا، مرا درباره خود و خانواده و مال و تمام آنچه از نعمتهايت بر من ارزانى داشته اى محافظت بفرما، خدايا، پيرامون آنچه كه در نزد توست و من اطّلاعى از آن [يا: گرايشى به آن ] ندارم خود سرپرست و متولّى من باش ، و در آنچه از آن اطّلاع دارم مرا به خودم وامگذار، اى خدايى كه گناهان آسيبى به تو نمى رساند، و آمرزش از تو نمى كاهد، آنچه را كه ضررى به تو ندارد بيآمرز، و آنچه را كه از تو چيزى نمى كاهد به من عطا فرما. براستى كه تويى بسيار بخشنده هستى . خداوندا، گشايش زودرس و شكيبايى زيبا و روزى فراوان و عفو و گذشت و عافيت در دنيا و آخرت را از تو مساءلت دارم . خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و من و پدر و مادر و مردان و زنان مؤمن ، زندگان و مردگانش را بيآمرز.
خدايا، مرا از كسانى قرار ده كه بسيار به ياد تو بوده و پيوسته شكر گزاز، و همواره ملازم عبادتت بوده ، و امانت تو را ادا مى نمايد، خداوندا، زبانم را از دروغ ، و دلم از نفاق و دو رويى ، و عملم را از رياء، و ديده ام را از خيانت پاكيزه گردان ، زيرا تو به خيانت چشمها و آنچه كه دلها آن را مخفى مى دارند آگاهى ، خداوندا، اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و آنچه آنها بر آن سايه افكنده ، و پروردگار زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه كه آنها آن را حمل مى كنند، و پروردگار بادها و آنچه كه آنها آن را پراكنده مى كنند، و پروردگار و معبود همه اشياء و اوّل و آخر هر چيز، و پروردگار جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل ، و معبود حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب (عليهم السلام )، از تو مى خواهم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى ، و به رحمت خويش مرا سرپرستى نموده ، و عافيتت را شامل حالم گردانيده ، و به آمرزشت نيكبخت گردانيده ، و هيچ كس از مخلوقاتت را بر من چيره نگردانى .
خداوندا، پس مرا مقرّب درگاه خود، و بر اخلاق نيك استوارم گردان ، و از شرّ و گزند شيطانهاى جنّى و انسى سلامت بدار، و در اوقات و لحظات شب و [اوّل و آخر و لحظات ] روز پاسم بدار، و مرا درباره خود و خانواده و مال و دارايى و فرزندان و برادران و همه آنچه بر من ارزانى داشتى محافظت بفرما، و من و پدر و مادر و همه مردان و زنان مؤمن را بيامرز، اى سرپرستى كننده [يا: اى پروردگارِ] اعمال پايدار صالح ، براستى كه تو برهر چيز توانايى ، اى بهترين سرپرست و بهترين يارى گر، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها [اى مهربان ] سپاس خداوندى را كه پروردگار عالميان است ، و درودهاى او بر سرورمان حضرت محمّد و پيامبر اكرم ، و آل و عترت پاك او باد.