فصل هيجدهم : آداب و اسرار اذان و اقامه از ديدگاه روايات
اسرار اذان و اقامه از ديدگاه روايات
ما اسرار عظيم اذان و اقامه را در كتاب غياثُ سُلْطان الْوَرى لِسكّانِ الثَّرى ذكر نموده ايم ، لذا جويندگان به آنجا رجوع كنند، در اينجا نيز اينك گوشه اى از اسرار آن به حسب امكان از روايات برگزيده و يادآور مى شويم :
روايت منقول از اميرالمؤمنين (ع )
1 - شيخ سعيد ابوجعفر محمّد بن بابويه - رضوان اللّه عليه - به سند خويش روايت كرده كه حضرت موسى بن جعفر به نقل از پدر بزرگوارش ‍ حضرت جعفر بن محمّد از پدر بزرگوارش حضرت محمّد بن علىّ از پدر بزرگوارش حضرت علىّ بن حسين از پدر بزرگوارش حضرت حسين بن على (عليهم السلام ) فرمود: [روزى ] در مسجد نشسته بوديم ، كه مؤذّن [به بالاى مناره ] رفت و گفت :
اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكَْبرُ
اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب (ع ) گريست و ما نيز به خاطر گريه آن بزرگوار گريستيم ، هنگامى كه مؤذّن اذان را به پايان برد. فرمود: آيا مى دانيد كه مؤذّن چه مى گويد؟ عرض كرديم : خدا و رسول و وصىّ او آگاهترند. فرمود: اگر مى دانستيد كه چه مى گويد، مسلّماً كم مى خنديديد و بسيار مى گريستيد.
اءَللّهُ اءَكْبَرُ معانى فراوانى دارد، از آن جمله اينكه : مقصود از آن بزرگتر بودن خداوند از جهت قديم و ازلى [و ابدى ] بودن و علم و قدرت و بردبارى و بزرگوارى و بخشش و عطا و كبريا و بزرگمنشى و عظمت خداوند است ، يعنى وقتى مؤذّن اءَللّهُاءَكْبَرُ مى گويد، در واقع مى گويد: خداوندى كه آفرينش از آن اوست ، و امر به دست اوست ، و مخلوقات به خواست او پديد آمده اند، و همه چيزِ مخلوقات از اوست ، و خلايق به سوى او رجوع مى كنند، اوست كه اوّل پيش از هر چيز است و ازلى است ، و آخر بعد از هر چيز و جاودانى آشكار فوق هر چيز است كه نمى توان او را درك نمود، و باطن در هر چيز كه بى حدّ و مرز است ؛ پس اوست پاينده و باقى ، و هر چيز غير او فانى و نابود است .
معناى دوّم اءَللّهُ اءَكْبَرُ اين است كه : خداوند داناى كاردان و خبير، به هر چه كه پديد آمده و پديد مى آيد، پيش از به وجود آمدن آن آگاهى دارد.
معناى سوّم اءَللّهُ اءَكْبَرُ اينكه : خداوند بر هر چيز قادر است ، و بر هر چيز بخواهد تواناست ، و به قدرت خويش نيرومند، و بر مخلوقات مقتدر است ، و ذاتاً قوىّ است ، و قدرتش بر تمام اشيا قائم و استوار است ، و هرگاه چيزى را به حتم اراده نمايد، تنها به آن مى گويد: موجود شو، و آن چيز [بلافاصله ] پديد مى آيد.
معناى چهارم اءَللّهُ اءَكْبَرُ بر اساس معناى حلم و كَرَم خداوند است ، يعنى : خداوند آنچنان حلم و بردبارى مى كند كه گويى از گناه بنده آگاهى ندارد، و آنچنان عفو و گذشت مى كند كه گويى نمى بيند، و آنچنان گناهان بندگانش را مى پوشاند كه گويى آنان گناه انجام نداده اند، و از روى كرم و گذشت و بردبارى ، در عقوبت شتاب نمى كند.
و وجه ديگر در معناى اءَللّهُ اءَكْبَرُ اين است كه : خداوند بخشنده و بسيار عطا كننده و افعالش بزرگوارانه و با كرامت است .
رويكرد ديگر در معناى اءَللّهُ اءَكْبَرُ اينكه درباره نفى كيفيّت و چگونگى داشتن خداوند است ، گويى گوينده آن مى گويد: خداوند بزرگتر و منزّه از آن است كه توصيف كنندگان اندازه اوصافى را كه او بدان متّصف است درك كنند، و كسانى كه او را مى ستانيد تنها به اندازه درك خويش ‍ مى ستايند، نه به اندازه عظمت و جلالى كه او دارد. منزّه و بسيار بلند مرتبه است خداوند از اينكه ستايش كنندگان بتوانند او را آنچنان كه هست توصيف كنند.
وجه ديگر در معناى اءَللّهُ اءَكْبَرُ اينكه گويى گوينده آن مى گويد: خداوند بلندتر و بزرگوارتر، و از بندگانش بى نياز است ، و هيچ نيازى به اعمال مخلوقاتش ندارد.
معناى اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ، اعلام شهادت و گواهى دادن است ، و شهادت جز با شناخت قلبى ميسّر نيست ، گويى مؤذّن مى گويد: آگاهى دارم كه معبودى جز خداوند - عزّوجلّ - نيست ، و تمامى معبودها جز خداوند - عزّوجلّ - باطل و نابود هستند، و با زبان به آگاهى درونى ام اقرار مى نمايم به اينكه : مسلّماً معبودى جز خداوند نيست ، و شهادت مى دهم كه هيچ پناهگاهى براى گريز از خداوند جز به سوى او نيست ، و راه نجاتى از شرِّ هيچ بدْ رسان ، و فتنه و آسيب هيچ آسيبْ رسان نيست ، جز به وسيله خداوند.
معناى اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهِ إِلا اللّهُ در بارِ دوّم اين است : شهادت مى دهم كه راهنمايى جز خداوند نيست ، و من راهنمايى جز خدا ندارم ، و خدا را شاهد مى گيرم بر اينكه گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست ، و نيز ساكنان آسمانها و زمينها و تمام فرشتگانى در آنها هستند و همه مردم و كوهها و درختان و جنبندگان و جانوران وحشى و هر تر و خشكى را كه در آنها وجود دارد گواه مى گيرم كه شهادت مى دهم كه آفريدگارى جز خداوند نيست ، و جز خداوند هيچ روزى دهنده و معبود و آسيب رسان و سود دهنده ، و قابض و باسط، و عطا كننده و جلوگيرنده ، و دفع كننده و راننده ، و خيرخواه و كفايت كننده و بهبودى بخش ، و به جلو اندازه و به تاءخير اندازه امور نيست ، و خلق و امر تنها از آن اوست ، و همه خير و خوبى منحصراً به دست اوست . بلند مرتبه و منزّه است خداوندى كه پروردگار عالميان است
معناى اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، كه مؤذّن مى گويد اين است : گواهى مى دهم كه معبودى جز خداوند نيست ، و حضرت محمّد (ص ) بنده و فرستاده و پيامبر و برگزيده و منتخَبِ اوست كه خداوند او را همراه با هدايت خود و دين و آيين حقّ به سوى همه مردم فرستاد، تا برتمام اديان چيره و غالب گرداند، هر چند مشركان بدشان بيايد. و تمام پيامبران و فرستادگان و ملائكه و همه مردمانى را كه در آسمانها و زمين هستند گواه مى گيرم كه حضرت محمّد (ص ) سرور اوّلين و آخرين مى باشد.
و مؤذّن دربار دوّم اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللّهِ در واقع مى گويد: گواهى مى دهم كه هيچ كس جز به خداوند يگانه قهّار كه از همه بندگان و خلائق بى نياز است ، به كس ديگر نياز ندارد، و مسلّماً او حضرت محمّد(ص ) را به عنوان بشارت دهنده مؤمنان و بيم دهنده كافران و گناهكاران به اذن خود، به عنوان دعوت كننده همگان به سوى خود، و چراغ روشن براى هدايت مردم ، به سوى آنان فرستاد، پس هر كس پيامبرىِ او را انكار نمود و نپذيرفت و به او ايمان نيآورده ، خداوند - عزّوجلّ - او را وارد آتش جهنّم مى كند، در حالى كه جاودانه و پيوسته در آنجا بوده و هيچگاه از آنجا به جاى ديگر منتقل نخواهد شد [يا: هرگز از آن جدا نخواهد شد].
معناى حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ يعنى اينكه : بياييد به سوى بهترين اعمالتان و آنچه كه پروردگار، شما را به سوى آن فراخوانده ، و بشتابيد به سوى آمرزش از جانب پروردگارتان ، و خاموش نمودن آتشى كه به واسطه گناهانتان افروخته ايد، و آزاد نمودن خود از گرو گناهانتان ، تا خداوند بديهايتان را پوشانده ، و گناهانتان را آمرزيده ، و بديهايتان را به نيكى ها مبدّل نمايد، كه او فرمانرواى با كرامت و بزرگوار و صاحب بخشش بزرگ است ، و به ما جماعت مسلمانان اجازه داده كه در خدمت و بندگى او و در محضرش ‍ وارد شويم .
معناى حَىَّ عَلَى الصَّلاة در بار دوّم يعنى اينكه : بپا خيزيد به سوى مناجات با پروردگار و عرضه نمودن خواسته هايتان بر او، و با كلام او به او توسّل جوييد، و آن را واسطه بين خود و او قرار دهيد، و بسيار به ياد او قنوت و ركوع و سجود و خشوع و خضوع او بپردازيد، و حوايج خويش را به [درگاه ] او ببريد، كه خود اجازه اينها را به ما داده است .
معناى حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ اين است كه در واقع مؤذّن مى گويد: رو آوريد به سوى پايداريى [يا: مالى ] كه فنا و نيستى با آن نيست ، و رهايى كه هيچ گونه نابودى با آن نخواهد بود، و بياييد به سوى زندگانى اى كه مرگى با آن نيست ، و به سوى نعمت [معنوى ]اى كه نابود نمى گردد، و به سوى سلطنتى كه زوال ندارد، و به سوى خوشحالى و سرورى كه اندوهى همراه آن نيست ، و به سوى اُنسى كه هيچ احساس تنهايى اى با آن نيست ، و به سوى نورى كه هيچ تاريكى با آن نيست ، و به سوى گشايشى كه تنگى با آن نيست ، و به سوى برافروختگى و شادمانى اى كه پايان پذير نيست . و به سوى توانگرى اى كه هيچ نيازى به ديگران با آن نيست ، و به سوى تندرستى اى كه هيچ بيمارى با آن نيست ، و به سوى سر افرازيى كه هيچ ذلّت و خوارى با آن نيست ، و به سوى قدرتى كه هيچ ناتوانى با آن نيست ، و به سوى كرامتى چه كرامت و بزرگواريى ! بشتابيد به سوى شادمانى دنيا و آخرت ، و نجات آخرت و اين جهان .
در بار دوّم حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ مؤذّن در واقع مى گويد: از يكديگر پيشى گيريد به سوى آنچه كه شما را بدان دعوت نمودم ، و به سوى كرامت بسيار و افزون ، و منّت عظيم و نعمت بلند پايه و رستگارى بزرگ و نعمت جاودانى در جوار حضرت محمّد (ص ) در مقام صدق و راستى ، نزد خداوندى كه پادشاه مقتدر و تواناست .
معناى اءَللّهُ اءَكْبَرُ اين است كه در واقع مؤذّن مى گويد: خداوند، بالاتر و بزرگتر است از اينكه احدى از مخلوقاتش از كرامتى كه او براى بنده اش مهيّا نموده ، آگاه باشند، آن بنده اى كه او را پذيرا گشته و از او اطاعت نموده و او را شناخته و بندگى نموده و به يادش مشغول گرديده و نسبت به او محبّت ورزيده و با او اُنس ، و به او آرام گرفته و بر او اعتماد نموده ، و از او بيم و هراس داشته و به او مشتاق گشته و با حكم و قضاى او موافقت نموده و بدان خشنود باشد.
در بار دوّمِ اءَللّهُاءَكْبَر در واقع مى گويد: خداوند، بزرگتر و بالاتر و بزرگوارتر از آن است كه احدى اندازه كرامت او نسبت به دوستان خويش و اندازه عقوبتش نسبت به دشمنانش ، و اندازه گذشت و آمرزش و نعمتش را براى كسى كه دعوت او و رسولش را پذيرفته ، و اندازه عذاب و عقوبت و اهانتش را نسبت به كسانى كه او را انكار نموده و نپذيرفته اند، بداند.
معناى لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ اين است كه در واقع مؤذّن مى گويد: به واسطه فرستادن رسول ، و رسالت و روشنگرى و دعوت او، حُجّت رساىِ خداوند بر مردم تمام شده است ، و او بزرگتر از آن است كه احدى از آنان بر او حجّت داشته باشند، پس هركس دعوت او را بپذيرد، فوز و رستگارى و كرامت منحصراً براى اوست ، و هركس او را انكار نمايد، براستى كه خداوند از همه عالميان بى نياز است ، و هم او زود حساب رس ترين مى باشد.
معناى قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ در اقامه اين است : كه وقتِ زيارت و ديدار و مناجات و برآورده شدن حوايج و نيل به آرزو و رسيدن و وصول به خداوند - عزّوجلّ - و به كرامت و عفو و خشنودى و آمرزشش فرا رسيد.⁽¹⁷⁷⁾
شيخ جليل ابوجعفر بابويه - رضوان اللّه عليه - مى گويد: راوى به خاطر تقيّه حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَل را ذكر ننموده ، ولى در روايات ديگر، از امام صادق (ع ) درباره معناى آن پرسيدند، حضرت فرمود: بهترين عمل همان ولايت است .⁽¹⁷⁸⁾
و در روايت ديگرى فرمود: بهترين عمل ، نيكى كردن به حضرت فاطمه و فرزندان او(عليهم السلام ) مى باشد.⁽¹⁷⁹⁾
روايت منقول از ابن عبّاس رضوان اللّه عليه
2 - اينك روايت ديگرى را پيرامون اسرار اذان كه از ابن عبّاس رضوان اللّه عليه نقل شده - هم او كه شاگرد مولايمان علىّ (ع ) بوده ، و رواياتش در مثل اين موارد يا به پيامبر اكرم (ص ) منتهى مى شود و يا به مولايمان علىّ (ع ) - ذكر مى كنيم :
عطاء مى گويد: من [و ابو العالية ] و سعيد بن جبير و عكرمة ، در طائف در نزد ابن عبّاس بوديم كه مؤذّن آمد و گفت :
اءَنَّ اءَكْبَرُ، اءَللّهُاءَكْبَرُ.
و نام مؤذن قثم بن عبدالرّحمن ثقفى بود.
عطايى گويد كه ابن عبّاس گفت : آيا مى دانيد مؤذّن چه مى گويد: ابوالعالية از او درخواست كرد و گفت كه ما را از تفسير آن آگاه نما.
ابن عبّاس گفت : وقتى مؤذّن مى گويد: اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكْبَرُ در واقع مى گويد: اى كسانى كه به زمين [و تعلّقات عالم خاكى ] سرگرم هستيد، نماز واجب شد، پس خود را براى انجام آن آسوده و فارغ كنيد.
هنگامى كه مى گويد: اءَشْهَدْ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ در واقع مى گويد: روز قيامت بپا خواهد شد، و تمام آنچه در آسمانها و زمين است به نفع من گواهى خواهند داد كه در هر روز پنج بار شما را آگاه نمودم .
وقتى مى گويد: اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ در حقيقت مى گويد: روز قيامت برپا خواهد شد و حضرت محمّد(ص ) به نفع من بر شما گواهى خواهد داد كه من در هر روز پنج بار شما را از اين مطلب باخبر نمودم ، و حجّت و دليل من در نزد خدا موجّه و پابرجاست .
هنگامى كه مى گويد: حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ در واقع مى گويد: [بياييد به سوى نماز] همان دين استوار و برپا دارنده ⁽¹⁸⁰⁾، و آن را بپا داريد.
وقتى كه مى گويد: حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، در واقع مى گويد: بياييد به سوى طاعت خداوند، و بهره خويشتن را از رحمت خداوند، يعنى نماز جماعت بگيريد.
وقتى بنده مى گويد: اءَللُّه اءَكْبَرُ در واقع مى گويد: بجاآوردن اعمال ديگر غير از نماز حرام گرديد.
و هنگامى كه مى گويد: لا إِلهَ إِلا اللّهُ در حقيقت مى گويد: امانت آسمانها و زمينهاى هفتگانه و كوهها و درياها بر گردنتان نهاده شد، اگر مى خواهيد روى آوريد، و اگر نمى خواهيد روى گردان شويد.
3 - اينك برخى از اسرار اقامه را بر اساس روايت ذكر مى كنيم : در روايتى محمّد بن مروان [يا: هارون ] مى گويد: امام باقر(ع ) فرمود: آيا مى دانى كه تفسير گفتار كسى كه در اقامه مى گويد حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَل چيست ؟ وى مى گويد: عرض كردم : خير، فرمود: او تو را به سوى نيكى كردن مى خواند. آيا مى دانى نيكى نمودن به چه كسى ؟ مى گويد عرض كردم : خير. فرمود: تو را به نيكى نمودن به حضرت فاطمه و فرزندانش (عليهم السلام ) فرا مى خواند.
4 - در حديث ديگر اصبغ بن نباته مى گويد: در حضور محمّد بن حنفيّه - رضى اللّه عنه - اذان گفته شد. وى فرمود: هنگامى كه پيامبر اكرم (ص ) براى معراج به آسمان برده شد، و به آسمان ششم رسيد، فرشته اى از آسمان هفتم - كه تا پيش از آن روز هرگز فرود نيامده بود، فرود آمد، و گفت :
اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكْبَرُ خداوند - جلّ جلاله - فرمود: من چنينم .
آن فرشته گفت : اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: من چنينم و معبودى جز من نيست .
وى گفت : اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُوُل اللّهِ خداوند - عزّوجلّ - فرمود: او بنده و امين من بر مخلوقات من مى باشد كه او را براى اَداى رسالتهاى خويش برگزيده ام .
سپس گفت : حَىَّ عَلَى الصَّلاة ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: نماز را بر بندگانم واجب نموده و آن را به عنوان دين و آيين خود قرار دادم .
سپس گفت : حَىَّ عَلَى الْفَلاح ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: رستگار گرديد هركس كه به سوى نماز برود و به خاطر، نيل به خشنودى ام بر آن مواظبت نمايد.
سپس گفت : حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمل ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: نماز برترين و پاكيزه ترين اعمال در نزد من است .
سپس گفت : قَدْ قامَتِ الصَّلاة و پيامبر اكرم (ص ) جلو رفت و امام جماعت شد، وآسمانيان به اواقتدا نمودند، از آنجا بود كه پيامبر اكرم (ص ) نزد آسمانيان شناخته شد
وقت اذان ظهر
حال كه بخشى از اسرار اذان و اقامه را از طريق روايات نقل نموده و يادآور شديم ، لازم است بعضى از امورى را كه اهل استقامت در عمل بدان نياز پيدا مى كنند ذكر كنيم ، پس مى گوييم : وقتى انسان از نافله هاى ظهر به همان صورتى كه شرح داديم فراغت پيدا كرد، لازم است به كيفيّتى كه با گفتار روشن بيان خواهيم كرد اذان بگويد، و اگر خواست اذان را جلوتر، يعنى بعد از بجا آوردن شش ركعت از نافله هاى ظهر مى گويد، و دو ركعت از ركعتهاى هشتگانه و دعاى مربوط به آن دو را بعد از اذان و اقامه بجا مى آورد، زيرا در اين باره رواياتى به طور عموم نقل شده است .
از آن جمله در روايتى آمده كه امام صادق و [يا] حضرت ابى الحسن امام كاظم (ع ) فرمودند: اذان ظهر را بعد از خواندن شش ركعت از نافله هاى ظهر، و اذان نماز عصر را بعد از خواندن شش ركعت از نافله هاى عصر كه بعد از نماز ظهر خوانده مى شود، بگو
كيفيّت و بخشى از احكام اذان و اقامه
اذان و اقامه هر دو مستحبّ هستند، و در آن دو اسرارى است كه اينك بخشى ديگر از آن را به حسب مصلحت ذكر مى كنيم :
گفتن اذان و اقامه بر اساس روايات در نمازهاى جهريّه ⁽¹⁸¹⁾ و بخصوص در نماز صبح و مغرب بيشتر مورد تاءكيد واقع است ؛ زيرا اذان و اقامه در نماز صبح ومغرب از امور مهمّ، و از كمال آن دو، و از نشانه هاى حضور قلب بنده به پروردگار، و بيانگر آن است كه بنده خود را براى خدمت و بندگى پادشاه عالميان آماده نموده ، و از رانده شدگان نيست . چنانكه خداوند - جلّ جلاله - درباره جهادگران مى فرمايد:
وَ لَوْ اءَرادُوا الْخُرُوجَ، لاََعَدُّوا لَهُ عُدَّةً، وَلكِنْ كَرِهَ اللّهُ انْبِعاثَهُمْ، فَثَبَّطَهُمْ، وَ قيلَ: اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدينَ. ⁽¹⁸²⁾
- و اگر آنان مى خواستند كه براى جنگ خارج شوند، مسلّماً توشه و جنگ افزار براى آن آماده مى كردند، وليكن خداوند از برانگيخته شدن و حضور آنان ناخوشايند بود، لذا آنان را باز داشته و سرگرم ساخت ، و به آنان گفته شد كه با نشستگان بنشينيد.
بنابراين ، بايد بنده با طهارت و روى به قبله ، و به خاطر تعظيم و بزرگداشت فرستنده (خداوند تبارك و تعالى ) و فرستاده شده (رسول اكرم (ص ) و آيين دين مبين اسلام بپا خاسته ، و فصول اذان را شمرده شمرده و فصول اقامه را پشت سر هم و تند، و هر كلمه از آن دو را با صدق و همراه با موافقت باطن با ظاهر همانند صفت اهل استقامت بگويد. بنابراين مى گويد:
اءَللّهُ اءكْبَرُ، اءَللّهُ اءكْبَرُ، اءَللّهُ اءكْبَرُ، اءَللّهُ اءكْبَرُ.
اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ، اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ.
اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ.
حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ الصَّلاةِ.
حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ.
حَىَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ، حَىَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ.
اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكْبَرُ.
لا إِلهَ إِلا اللّهُ، لا إِلهَ إِلا اللّهُ.
- خداوند بزرگتر است ، خداوند بزرگتر است ، خداوند بزرگتر است ، خداوند بزرگتر است ، گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست ، گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست ، گواهى مى دهم كه حضرت محمّد (ص ) فرستاده خداست ، گواهى مى دهم كه حضرت محمّد (ص ) رسول خداست ، بر نماز روى آوريد، بر نماز روى آوريد، بر رستگارى روى آوريد، بر رستگارى روى آوريد، بر بهترين عمل روى آوريد، بر بهترين عمل روى آوريد، خداوند بزرگتر است ، خداوند بزرگتر است ، معبودى جز خدا نيست ، معبودى جز خداوند وجود ندارد.
اعمال بين اذان و اقامه از ديدگاه روايات
1 - مقدارى ميان اذان و اقامه مقدارى فاصله مى اندازد. چنانكه در روايت آمده كه امام صادق (ع ) فرمود اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب (ع ) پيوسته به ياران خويش مى فرمود: هركس بين اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگويد:
رَبِّ، لَكَ سَجَدْتُ خاضِعاً خاشِعاً ذَليلاً.
- پروردگارا، با حالت خضوع و خشوع و خاكسارى و ذلّت براى تو سجده و كرنش نمودم .
خداوند متعال مى فرمايد: اى ملائكه و فرشتگان من ، به عزّت و سرافرازى و جلال و عظمتم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمنم ، و هيبت و بيم از او را در دل منافقان قرار خواهم داد.
2 - و روايت ديگر اينكه : محمّد بن ابى عمير به نقل از پدرش مى گويد: ديدم كه امام صادق (ع ) اذان گفت سپس براى سجده رفت و بين اذان و اقامه يك سجده نمود، و هنگامى كه سر از سجده برداشت ، فرمود:
اى [ا]باعمير، هركس همانند من عمل كند، خداوند متعال تمام گناهان او را مى آمرزد.
و فرمود: هركس اذان بگويد و سپس سجده كند و در سجده بگويد:
لا إِلهَ إِلا اللّهُ، اءَنْتَ رَبّى ، سَجَدْتُ لَكَ خاضِعاً خاشِعاً.
- تويى پروردگار من ، با حالت خضوع و خشوع و فروتنى براى تو سجده نمودم .
خداوند، گناهان او را مى آمرزد.
3 - بعد از سر برداشتن از سجده (بين اذان و اقامه ) دعايى را كه معاوية بن وهب به نقل از پدرش نقل كرده ، مى خواند، وى مى گويد كه شنيدم امام صادق (ع ) ميان اذان و اقامه مى فرمود:
سُبْحانَ مَن لاتَبيدُ مَعالِمُهُ، سُبْحانَ مَنْ لايَنْسَى [مَنْ] ذَكَرَهُ، سُبْحانَ مَنْ لا يَخيبُ سآئِلُهُ، سُبْحانَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حاجِبٌ يُغْشى ، وَلاَ بَوّابٌ يُرْشى ، وَ لا تَرْجُمانٌ يُناجى ، سُبْحانَ مَنِ اخْتارَ لِنَفْسِهِ اءَحْسَنَ الاَْسْمآءِ، سُبْحانِ مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِمُوسى ، سُبْحانَ مَن لايَزْدادُ عَلى كَثْرَةِ الْعَطآءِ إِلاّ كَرَماً وَ جُوداً، سَبْحانَ مَنْ هُوَ هكَذا وَ لا هكَذا غَيْرُهُ.
- پاك و منزّه است خداوندى كه نشانه هايش از بين نمى رود پاك و منزّه است خداوندى كه يادش فراموش نمى گردد [يا: كسانى را كه بر ياد او هستند فراموش نمى كند]، پاك و منزّه است خداوندى كه درخواست كننده اش محروم نمى گردد، پاك و منزّه است خداوندى كه نه پرده دارى دارد كه او را پوشانده [و دور از دسترس نگاه دارد]، و نه دربانى كه به او رشوه داده شود، و نه مُتَرجِمى كه [تنها وى ] با او مناجات و به صورت خصوصى گفتگو كند، پاك و منزّه است خداوندى كه بهترين نامها [و كمالات ] را براى خود برگزيد، پاك و منزّه است خداوندى كه دريا را بر حضرت موسى (ع ) شكافت ، پاك و منزّه است خداوند كه در اثر فراوانى بخشش جز بر بزرگوارى و بخشش او افزوده نمى گردد، پاك و منزّه است خداوندى كه اينچنين است و غير او چنين نيست .
دعا براى امام زمان (ع ) بين اذان و اقامه
4 - سپس بين اذان و اقامه به هر چه كه خداوند - جلّ جلاله - به او مى آگاهاند دعا مى نمايد، و ابتدا براى بزرگترين و عزيزترين خلايق در زمان خويش در نزد خداوند -جلّجلاله -⁽¹⁸³⁾ دعا مى كند، زيرا آن بزرگوار مقام بزرگى را جهت استجابت دعا داراست ، البّته دعاى كسى را مستجاب مى كند كه آن را به همان صورتى كه بدان فرا خوانده شده (همراه با شرايطش ) بجا آورد.
كيفيّت گفتن اقامه
سپس براى اقامه بپا خاسته و مى گويد:
اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكْبَرُ.
اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ، اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلهَ إِلا اللّهُ.
اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ.
حَىَّ على الصَّلاةِ، حَىَّ على الصَّلاةِ.
حَىَّ على الْفَلاحِ، حَىَّ على الْفَلاحِ
حَىَّ على خَيْرِ الْعَمَلِ، حَىَّ على خَيْرِ الْعَمَلِ.
قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ، قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ.⁽¹⁸⁴⁾
- براستى كه نماز بپا شد، براستى كه نماز برپا گشت .
اءَللّهُ اءَكْبَرُ، اءَللّهُ اءَكْبَرُ.
لا إِلهَ إِلا اللّهُ.
لزوم پاسخ به نداى اذان و خواندن نماز در اوّل وقت
اى بنده ناتوانى كه ندانسته فراموش مى كنى ، و ناآگاهانه مغلوبِ خواب مى گردى ، و ناخواسته بيمار مى شوى ، و ناخواسته پير و مُسنّ مى گردى ، و ناآگاهانه به گرفتاريهاى سخت مُبتلا مى شوى ، و ناخواسته به واسطه از دست رفتن امورى كه دلخواهت مى باشد دردمند مى شوى ، و سرانجام ندانسته جان مى سپارى ، چه چيزى تو را بر سوء ادب نسبت به پادشاه عالَميان ، توانا و گستاخ گردانيده است ، كه نداىِ تلويحى او را كه تو را براى قيام به عبوديّت و بندگى اش فرا مى خواند، مكرّر مى شنوى ، ولى آن را كوچك شمرده و التفاتى به دعوتش نمى كنى ، تا اينكه تصريحاً ندايش را اعاده نمود و مكرّر در اذان و اقامه فرمود:
حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَلِ
در حالى كه تو - اى بيچاره - با دوگوش خويش آن را مى شنوى ولى التفاتى به پاسخ آن نمى كنى . اگر يهود و نصارى آن را مى شنوند و التفاتى به آن ندارند، و تو نيز مانند آنان مى شنوى و اصلاً التفاتى به آن نمى كنى ، پس ‍ واقعاً فرق ميان و تو آنان چيست ؟ آيا بر تو و بر هر شخص عاقل پوشيده است كه حال تو، مانند حال تصديق كنندگان نيست ، واى بر تو، اگر از اهل بصيرت بودى ، احتمال اينكه اين ندا ممكن است از سوى پادشاه اوّلين و آخرين باشد، كافى بود كه با شتاب بپا خاسته و نسبت به خواطر و باطن خويش اهتمام ورزى ؛ زيرا اگر ندايى را از پشت خانه خويش بشنوى و گوينده اى كه از صدقِ گفتارش با خبر نيستى به تو بگويد كه اين صداىِ فلان خليفه و پادشاه ، و يا صداى كسى است كه به بخشش او اميد دارى - اى بيمار - آيا كارهايت را رها نمى كردى و براى پاسخ دادن به آن ندا بر نمى خاستى ؟ بنابراين ، نداى تَمام پيامبران و اوصيا(عليهم السلام ) و تمام دعوت كنندگان به سوى پادشاهِ زمين و آسمان در نزد تو به جاى گفتار يك شخص كه يقيناً از راستگويى او باخبر نيستى نمى نشيند، خود را درمان كن ، زيرا اگر عقل خود را بكار بياندازى مى بينى كه يا بيمار هستى و دردِ پنهان دارى ، و يا به هلاكت و نابودى گرفتار آمده اى .
پس هنگامى كه اين ندا را شنيدى ، مبادا به آن پشت كنى ، بلكه همچون كسى كه مژده داده اند و مولايش به او اجازه داده كه در محضرِ گفتگو و اقبال و توجّه و پذيرش او وارد شود و به او خوشامد گفته است ، بپاخيز، كه من در مقام خيرخواهى و مهربانى ، عذرى را براى تو نمى يابم .
و اگر خود را معذور مى دانى ، به تو مى گويم : خود توجّه دارى كه همه بر انجام نماز مكلّف هستند، حتّى جنگجو و زخم خورده و كسى كه در حال غرق ، و يا بيمار و اسير است ، و هيچ شخص [داراى عقل سالم ] در انجام ندادن آن عذرى ندارد، پس به روح خود رحم كن ، كه روز سخت و خطر بسيار و بزرگى را در پيش دارى .
اگر از كسانى باشى كه شدّت اين تهديد و وعده عذاب در بپا خاستن تو براى خواندن نماز اوّل وقت سود بخش نيست ، ما برخى از نويدهايى را كه درباره تعجيل در نماز و خواندن آن در اوّل وقت وارد شده ، مى آوريم :
از آن جمله در روايت آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: فضيلت اوّل وقت بر آخر آن ، همانند فضيلت آخرت بر دنياست .
باز شده كه امام صادق (ع ) فرمود: مسلّماً فضيلت اوّل وقت بر آخر آن ، براى مؤمن از فرزند و دارايى اش بهتر است .
حال اگر نه به خاطر وعده عذاب ، و نه به خاطر نويدهاى خداوند براى انجام نماز اوّل وقت بپا نمى ايستى ، آيا واقعاً به گفتار مقدّس او يا حُرمت جلال و عظمت او باور دارى ؟
دعاى بعد از اقامه
هنگامى كه بنده اقامه نماز را گفت ⁽¹⁸⁵⁾، و پند و اندرز و دلسوزى ما را كه يادآور شديم پذيرفت ، بايد دعايى را كه از امام رضا(ع ) روايت شده بخواند، كه فرمود: بعد از اقامه و پيش از استفتاح و گفتن تكبيرهاى افتتاح در هر نماز مى گويى :
اءَللّهُمَّ، رَبَّ هذِهِ الدَّعْوَةَ التّامَّةِ وَالصَّلاةِ الْقآئِمَةِ، بَلِّغْ مُحَمَّداً(ص ) الدَّرَجَةَ وَالْوَسيلَةَ وَ الْفَضْلَ وَ الْفَضيلَةَ. بِاللّهِ اءَسْتَفْتِحُ، و بِاللّهِ اءَسْتَنْجِحُ، وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللّهِ وَآلِ مُحَمَّدٍ(ص ) اءَتَوَجَّهُ. اءَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَكَ وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَالاَّْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ.
- خداوندا، اى پروردگار اين دعوت كامل و نماز برپا شده ، حضرت محمّد(ص ) را به درجه و دستاويز و فضل و برترى نايل گردان ، تنها به خدا طلب گشايش مى نمايم ، و تنها به وسيله خدا طلب كاميابى مى كنم ، و به واسطه حضرت محمّد فرستاده خدا و خاندان او (ص ) به سوى خدا متوجّه مى شوم ، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست ، و مرا در نزد خود در دنيا و آخرت آبرومند و از مقرّبان درگاهت بگردان .
و نيز بخواند دعايى كه روايت شده امام صادق (ع ) فرمود: هماره اميرالمؤمنين (ع ) به ياران خويش مى فرمود: هركس اقامه بگويد و پيش از احرام و گفتن تكبيرةُ الاحرام بگويد:
يا مُحْسِنُ، قَدْاءَتاكَ الْمُسىَّءُ، وَ قَدْ اءَمَرْتَ الُْمحْسِنَ اءَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسىَّءِ، وَ اءَنْتَ الُْمحْسِنُ وَ اءَنَا الْمُسىَّءُ، فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، صَلِّ على مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّى .
- اى نيكوكار، بدكار به درگاهت آمده ، خود امر فرمودى كه نيكوكار از بدكار درگذرد، و تو نيكوكارى و من بدكارم ، پس به حقّ محمّد و آل محمّد، بر محمّد و آل محمّد درود فرست ، و از اعمال زشتم كه خود آگاهى ، درگذر.
خداوند متعال مى فرمايد: اى ملائكه من ، شاهد باشيد كه من او را عفو نمودم و كسانى را كه پيامدهاى بد⁽¹⁸⁶⁾ از او مى خواهند، خشنود نمودم .