زخم شدن لثه  
و بايد در نظر داشت كه زخم شدن لثه به وسيله مسواك و سپس تعفن و خراب شدن آن نسبت به انسان سالم در اينجا وجود ندارد چرا كه دهان از ماده ضد عفونت زخم برخوردار است و شايد سرّ اينكه اسلام دهان را طاهر و مطهر قرار داده همين باشد به طورى كه اگر در دهان يك خونى ظاهر شود به مجرد از بين رفتن آثار خون ، دهان خود به خود پاك مى شود چنانچه آب دهان نزد مردم عادى و سالم ، كشنده ميكروبها مى باشد همانطور كه قبلاً گفتيم .⁽⁵⁶⁵⁾
ولى اين مطالب معنايش اين نيست كه به واسطه تخمير باقيمانده هاى خوراكى و غيره در دهان و در نتيجه ، ايجاد جرم بر روى دندانها از رسيدن بزاق به آنها جلوگيرى كرده و سبب ايجاد ميليونها ميكروب نگردد.
مسواكهاى مختلف و متعدد  
مى بينيم كه امام رضا (عليه السلام ) هر بار با بيش از يك مسواك ، مسواك مى نمودند و شايد به اين خاطر بوده كه امام از مسواك آلوده استفاده نكرده باشند. و سپس امام رضا(عليه السلام ) بعد از مسواك كردن مقدارى كندر مى جويدند.
و وارد شده كه حضرت رضا (عليه السلام ) بعد از نماز صبح در مصلاى نماز مى نشستند تا آفتاب طلوع كند، سپس ظرف مسواكها را براى حضرت مى آوردند و آن بزرگوار يكى يكى از آن مسواكها استفاده مى كردند و بعد كندر مى آوردند و ايشان آن را مى جويدند.⁽⁵⁶⁶⁾ و شايد جويدن كندر بخاطر اين باشد كه بوى دهانشان خوب گردد (دهانشان خوشبو گردد) صلوات و سلام خدا بر ايشان و بر آباى گراميشان باد!
مسواك كردن و آلودگيهاى خارجى  
روايت شده از امام صادق (عليه السلام ) كه فرمودند : ((پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله ) هرگاه نماز عشا رامى خواند، دستور مى دادند كه اسباب وضو و مسواكشان را نزدشان مى گذاشتند و رويش را مى پوشانيدند و قدرى مى خوابيدند، سپس بر مى خاستند، نخست مسواك مى كردند و ...)).⁽⁵⁶⁷⁾
((و قبلاً گذشت كه حضرت امام رضا (عليه السلام ) در خراسان كه بودند وقتى نماز صبح را مى خواند در مصلاى نمازش ‍ مى نشست تا اينكه خورشيد طلوع مى كرد سپس همه مسواكها را در ظرفى قرار مى دادند و بعد هر يك از مسواك را بر مى داشتند و دندانشان را مسواك مى كردند و بعد براى ايشان كندر مى آوردند ...)) .
اين روايتها منعكس مى كند كه پيامبر (صلى الله عليه و آله ) و امام (عليه السلام ) به محافظت كردن از مسواكها رغبت زيادى داشتند، اگر چه محافظت كردن از مسواكها به واسطه اين باشد كه در ظرفى جاى دهند يا روپوشى روى آن بيندازند و موقع نياز از آن استفاده كنند، تا اينكه مسواكها به هيچ نوعى از ميكروبها، آلوده نشوند، اگر چه آن ميكروبها از هوا باشد چه رسد به اينكه با چيز ديگرى غير از هوا ارتباط پيدا كند و اين نهايت دقت در محافظت كردن در مورد سلامت بدن مى باشد. بخصوص وقتى ملاحظه مى كنيم كه امام رضا(عليه السلام ) خودشان براى هر نمازى يك مسواك مخصوصى را قرار مى دادند به اين خاطر كه باقى نماند در مسواك موقعى كه از مسواك در دفعه دوّم استفاده مى كردند هيچ اثرى از رطوبتى كه در نتيجه مسواك كردن قبلى مانده است ؛ چون كه رطوبت ممكن است سبب به وجود آمدن و زنده ماندن بعضى از ميكروبهايى شود كه مربوط به رطوبت است .⁽⁵⁶⁸⁾ و رطوبتهاى باقيمانده در مسواك مانع از اين مى شود كه موادى كه در مسواك است در هلاك شدن ميكروبها تأ ثير كند.
مستحب بودن وضو هنگام طعام  
در احاديث وارد شده ، رواياتى كه از آنها استفاده مى شود وضو قبل از طعام مستحب است و قبلاً گذشت اينكه مسواك كردن هنگام وضو مستحب است و اين دو دسته روايات معنايش اين است كه مسواك كردن قبل از طعام و قبل از وضو انجام مى شود. اينجاست كه زمينه اى باقى نمى ماند تا طعام آلوده به ميكروب وارد معده گردد و به آن زيان برساند همانطور كه مقدم شد، اما مسواك كردن بعد از طعام ، اسلام خود را مستغنى و بى نياز مى داند كه بر اين مطلب تصريح كند؛ زيرا اسلام به مسواك زدن در زمانهاى مختلف دستور داده ؛ در اوّل روز و شب ، به طورى كه تخمير زياديها نامعقول و غيرممكن گردد .
خلال كردن بعد از طعام  
خيلى از مواقع بعضى از زياديهاى غذايى كه در بين دندانها وجود دارد با مضمضه كردن خارج نمى شود، بلكه به وسيله مسواك كردن نيز مشكل است كه آنها را خارج كنيم پس احتياج به استعمال وسيله ديگرى داريم كه آن زياديهاى غذا را مجبور كنيم خارج شوند تا اين زياديهاى غذا تغيير نكند و سطح دندان را نپوشاند و در نتيجه ميكروبها آماده شوند و در از بين بردن لثه ها و خراب شدن دندانها و غير از اينها از چيزهايى كه در بحث مسواك اشاره به آن شد، مؤ ثر باشند و امر و دستور به خلال در اسلام به صورتهاى مختلف و گوناگون وارد شده همانطورى كه پيامبر و ائمه : آن فوايدى كه دارد ذكر كرده اند با اضافه كردن ذكر وسايلى كه استعمال آن وسايل در اين موضوع صحيح نيست و غير از اين روايات از رواياتى كه در آينده به زودى توضيح داده مى شود و بايد گوش نكنيم به حرف كسانى كه مى گويند خلال آماده مى كند فرصت را براى ابتلا به دردها و زخمهاى لثه ها و خارج كردن دندان كه موجب كندن آن مى شود.⁽⁵⁶⁹⁾ خلالى كه موجب كندن دندان مى شود آن خلال مخصوصى است كه در آن وسايل بسيار حاد و سخت به كار مى رود كه موجب زخم لثه و خراب شدن دندان مى شود. اين امرى بود كه نشأ ت گرفته بود از آنچه ذكر شده بود و پيامبر و ائمه : به اين جهت مردم را آگاهى دادند و به آنچه مانع از ظهور اين جهت است مردم را ارشاد كردند و مى بينيم در موقعى كه بحث در وسايل خلال باشد بعضى از آن رواياتى كه از ائمه : در اين مورد وارد شده همانطورى كه با تعدد عمل خلال و مسواك و مضمضه در هر روز فرصت براى ظاهر شدن مرض به هيچ وجه باقى نمى ماند.⁽⁵⁷⁰⁾
خلال كردن از نظر شرعى  
از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل شده كه فرمودند : ((خداوند خلال كنندگان از امتم را كه در بعد از وضو و طعام ، خلال مى كنند، رحمت كند)).⁽⁵⁷¹⁾
و فرمودند : ((خلال كننده از امت من چه نيكو مى باشد)).
موسى بن جعفر (عليه السلام ) از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل فرمودند : ((خداوند خلال كنندگان را رحمت كند)). گفته شد يا رسول اللّه ! خلال كنندگان چه كسانى هستند؟ فرمودند : ((كسانى كه بعد از طعام ، خلال مى كنند پس وقتى كه در دهان چيزى و غذايى باقى ماند، تغيير مى كند و بوى آن ، فرشته را اذيت مى نمايد)).⁽⁵⁷²⁾
و بايد مراجعه شود به آنچه از سعد بن معاذ از پيامبر نقل شد.⁽⁵⁷³⁾
و به همين معناست آنچه امام باقر (عليه السلام ) از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل كردند و در اين حديث ، اين طور وارد شده كه سنگين تر بر فرشته اى كه موكل انسان مؤ من است ، نيست از اينكه چيزى از طعام در دهان مؤ من ببيند در حالى كه ايستاده و مشغول نماز باشد.⁽⁵⁷⁴⁾
و از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل شده : ((و خلال كردن باعث مى شود كه ملائكه تو را دوست بدارند پس ملائكه اذيت مى شوند از بوى دهان كسى كه بعد از غذا خوردن ، خلال نمى كند)).⁽⁵⁷⁵⁾
از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) روايت شده كه فرمودند : ((جبرئيل بر من نازل شد و به خلال سفارش نمود)).⁽⁵⁷⁶⁾
و از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه فرمودند : ((جبرئيل نازل شده و سفارش به مسواك كردن و خلال و حجامت نموده است )).⁽⁵⁷⁷⁾
و اين معنا در جايى كه كلام در مسواك كردن بود گذشت در حديث شكايت كردن خانه خدابه خدا از نَفَس هاى مشركين كه به خانه خدا مى رسد، پس به آنجا مراجعه كنيد.
و از امام كاظم (عليه السلام ) نقل شده كه فرمودند : ((يك منادى در آسمان ندا مى كند خدايا! بر خلال كنندگان بركت عنايت فرما)). تا اينكه فرمودند : ((و كسانى كه خلال مى كنند پس به درستى كه خلال توسط جبرئيل نازل شد در حالى كه جبرئيل قسم خورد و شهادت داد بر خلال از آسمان )).⁽⁵⁷⁸⁾
و خلال از آن ده چيزى مى باشد كه آنها از امور حنيفيه اى قرار داده شده ، كه خداوند به ابراهيم نازل كرد.⁽⁵⁷⁹⁾
و مطالب ديگرى كه جاى بررسى آنها نيست .⁽⁵⁸⁰⁾
اقتدا كردن به پيامبر اسلام (ص )  
قابل توجه است كه ائمه : براى اثبات اهميت خلال نزد شارع تنها به روايات اكتفا نكردند بلكه خلال را جبرئيل آورد و ائمه افزون بر اخبار، مردم را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله ) متوجه ساختند چنانچه ((وهب بن عبداللّه )) گفت : ((امام صادق (عليه السلام ) را ديدم خلال مى كند به آن نگريستم امام فرمود: پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله ) خلال مى نمود)).⁽⁵⁸¹⁾
به حرج و سختى افتادن در ترك خلال  
اينك به آثار سوئى كه بر ترك خلال مترتب است مى پردازيم ؛ روايت شده از امام صادق (عليه السلام ) كه فرمودند : ((هر كس ‍ طعامى را بخورد، پس از آن بايد خلال نمايد و هر كس كه اين كار را نكند، پس دچار حرج و سختى مى شود)).⁽⁵⁸²⁾
خلال كردن براى مُحرِم  
در روايات وارد شده اجازه داده اند كه انسان محرم خلال كند در حالى كه احتمال دارد از لثه ها خون جارى شود. از عمار بن موسى از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه از خدمت امام سؤ ال كردم مُحرِم مى تواند خلال كند؟ فرمودند : ((اشكالى ندارد)).⁽⁵⁸³⁾
فايده هاى خلال  
اينك فوايد خلال و ضررهاى ترك خلال را، كه در روايات مطرح شده به صورت زير خلاصه كنيم :
1 - دهان را خوشبو مى سازد .
2 - موجب سلامتى (يا اصلاح ) دهان و دندانها مى گردد .
3 - دهان را پاكيزه مى گرداند .
4 - صحيح و سالم كننده (اصلاح كننده ) لثه ها و دندانها مى باشد .
5 - خلال كردن موجب جلب روزى مى شود .
6 - خلال كردن نظافت است .
7 - باد جنام (بادشنام : باد دژنام )⁽⁵⁸⁴⁾ را از بين مى برد كه يك قرمزى ناشناخته اى است بر صورت و اعضا همچنانكه مى آيد .
8 - از پديد آمدن بوهاى بد و كريه در دهان جلوگيرى مى كند .
و وارد شده اين فوايد در تعدادى از روايات مثل آنچه از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه خلال ، بوى دهان را خوش ‍ مى گرداند.⁽⁵⁸⁵⁾ و از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل شده كه : ((خلال كنيد به دنبال طعام ، پس به درستى كه خلال كردن ، سالم كننده دهان و دندانها مى باشد و موجب جلب روزى مى شود)).
و در روايت ديگراين است كه پيامبر (صلى الله عليه و آله ) به جعفر، خلالى را داد و امر كرد جعفر راكه خلال كند و به آنچه گفته شد دليل آورد.⁽⁵⁸⁶⁾
و از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نقل شده كه : ((خلال كنيد پس به درستى كه خلال كردن از نظافت و پاكيزگى است و نظافت از ايمان است و ايمان همراه صاحبش در بهشت خواهد بود))⁽⁵⁸⁷⁾ و گذشت روايتى كه كعبه شكايت كرد به خدا از اينكه نفسهاى مشركين به كعبه مى رسيد، پس خداوند به كعبه وحى كرد كه عوض اين مشركين ، قومى مى آيند كه نظافت مى كنند با چوب هاى درخت .
شهيد؛ گفته است : ((خلال كردن لثه را سالم مى گرداند و بوى دهان را خوش مى كند)).⁽⁵⁸⁸⁾
روايت شد كه پيامبر(صلى الله عليه و آله ) به حضرت على (عليه السلام ) فرمودند: ((بر تو باد به خلال كردن ؛ چون خلال باد جنام را از بين مى برد ...)).⁽⁵⁸⁹⁾
مرحوم مجلسى گفته است كه ((باد جنام )) مثل اينكه عربى باد شنام است و باد شنام برآنچه حكما ذكر كرده اند يك قرمزى ناشناخته اى است شبيه قرمزى كسى كه مبتلا به مرض جذام مى باشد و بر صورت و اعضا خصوصاً در زمستان و سرما ظاهر مى شود و چه بسا با آن دانه هايى هم بيرون بيايد.⁽⁵⁹⁰⁾
در روايتى است از وجود پيامبر (صلى الله عليه و آله ) كه فرمودند : ((هر كس دو چوب استعمال كند از سختى انبر (از كشيدن دندان بر اثر خرابى و درد) ايمن مى شود)).⁽⁵⁹¹⁾
و ما نيازى نداريم فوايدى كه براى خلال ذكر شده در اينجا بياوريم پس در بحث مسواك گذشت و آنچه ذكر شد خيلى واضح است و احتياجى به تكرار آن نداريم .
ذكر شده كه خلال موجب جلب رزق و روزى مى باشد و شايد اين نظر داشته باشد به اينكه هرگاه بر بنده بسيارى از رنجها و دردهاى جسمى برسد به اضافه اينكه خلال كردن جاى را براى ملائكه باز مى كند تا ملائكه به عبد نزديك شوند، در اين صورت بدون شك بر بنده بسيارى از نفقات عطا مى شود همانطورى كه خلال كردن به انسان نشاط مى دهد، بلكه يك روحيه جديدى مى دهد كه همراه آن روحيه لطفهاى خدا و عنايات او بر وى جارى مى شود و از جمله آن الطاف خدا، تهيه كردن موارد روزى براى بنده مى باشد .
و اما نسبت به آن قرمزى كه در صورت پيدا مى شود و اشاره به آن شد، ما قدرت و استطاعت پيدا نكرديم تا به حال كه سرّ اين موضوع را بفهميم و شايد با پيشرفت دانش پزشكى در آينده بتوانيم بسيارى از قضايايى كه تا به حال مبهم و مشكل و پيچيده بوده است بشناسيم اگر خدا بخواهد .
لازم است آنچه به وسيله خلال خارج مى شود، به بيرون ريخته شود  
وارد شده در احاديث بسيارى كه لازم است بيرون ريختن آنچه به واسطه خلال از بين شيار دندانها خارج مى شود، اما آن غذاهايى كه بر لثه هست يا در اطراف دهان و دنباله زبان هست ، اسلام خوردن آن را اجازه داده است .⁽⁵⁹²⁾
و در روايت وارد شده كه : ((حرجى نيست براى كسى كه آنچه به واسطه خلال خارج شده ، بخورد)).⁽⁵⁹³⁾ اين نظر دارد به حرج از جهت عقاب اخروى امّا حرج و ضرر دنيوى موجود است و به خاطر اينكه حرج دنيوى موجود است دراين روايت ذاتاً امر كرده به بيرون انداختن آنچه با خلال خارج مى شود چه برسد به غير آن .
و سرّ اين موضوع واضح است ، همانا چيزى كه در خلال كردن مستكره مى باشد آن است كه در بين دندانها از آن استفاده شود (آنچه در خلال مستكره مى باشد اين است كه از گياهى كه خيلى سفت و سخت است در خلال كردن بين دندانها استفاده شود) و دندانها را در معرض آلوده كردن به ميكروبهايى بكند كه در آن مكانها پيدا مى شوند كه رسيدن به آن ميكروبها با وسايل تنظيف مشكل است و شايد مطلقا نشود دسترسى به آنها پيدا كرد. امّا آنچه در جلو دهان و يا در باطن دهان و كنج دهان و اطراف آن يا در جايى است براى زبان ممكن است كه خارج كند آنها را از اطراف دهان ، اينها در جاهايى واقع شده اند كه اصلاً ممكن نيست كه چيزى در آنها ثابت بماند و چونكه بزاق و آب دهان دايماً در دهان به وجود مى آيد هيچ فرصتى براى پوشيده شدن و زيادشدن هيچ نوع از انواع ميكروبها پديد نمى آيد .
دكتر پاك نژاد ذكر كرده است هر كس چيزى كه به وسيله خلال كردن خارج مى شود دايماً بخورد بر چنين شخصى ترس آن داريم كه به زخم اثنى عشر و يا زخم معده مبتلا شود.⁽⁵⁹⁴⁾ و بخاطر همين ما تعجب مى كنيم وقتى كه روايت امام صادق (عليه السلام ) را مى بينيم كه مى فرمايند : ((هيچ يك از شما انسانها غذايى كه به وسيله خلال كردن از دهان خارج مى كنيد نخوريد چون كه مبتلا به دبيله مى شويد)).⁽⁵⁹⁵⁾
((دبيله )) يعنى آن سختى و جراحت و دمل بزرگى كه در شكم به وجود مى آيد كه غالباً منجر به كشته شدن شخصى كه آن جراحت در او پيدا شده ، مى شود.⁽⁵⁹⁶⁾ و همين جراحت چيزى است كه اكنون به زخم اثنى عشر يا زخم معده تعبير مى شود چنانچه معلوم است .
مضمضه كردن بعد از خلال  
((مستغفرى )) در ((طب النبى )) روايت كرده كه حضرت فرمودند : ((بعد از طعام ، خلال و با آب مضمضه كنيد چونكه مضمضه كردن با آب ، باعث صحت و سلامت دندانها مى شود)).⁽⁵⁹⁷⁾
و از امام حسين (عليه السلام ) نقل شده كه حضرت اميرالمؤ منين به ما امر مى فرمودند كه هرگاه خلال كرديم ، آب ننوشيم تا اينكه سه مرتبه مضمضه كنيم .⁽⁵⁹⁸⁾ اين عمل بخاطر اين است كه خلال كردن به تنهايى كفايت نمى كند براى خارج كردن زياديهاى غذا از دهان و با مضمضه در بار اول ودوم تمام زياديهاخارج نمى شود،پس احتياج به مضمضه كردن در دفعه سوم دارد و اين موضوع بخاطر اين است كه اگر زيادى غذا باقى بماند سيل ميكروبهابا آن به معده داخل مى شود كه سبب بيمارى فراوانى مى گرددكه پيشتر گذشت .
وسايلى كه استعمال آنها در خلال صحيح نيست
در روايات مى يابيم كه از استعمال بعضى از وسايل در هنگام خلال منع كرده است و روشن است كه منع از استعمال بعضى از اين وسايل بخاطر اين است كه ممكن است اين وسايل ، موجب زخم شدن لثه بشود و اما بعضى ديگر از وسايل ممكن است كه بخاطر وجود مواد شيميايى معين باشد كه امكان دارد به سلامتى انسان به طور عموم ضرر بزند و ما اشاره مى كنيم در اين قسمت به روايات زير :
از امام رضا (عليه السلام ) نقل شده كه : ((با چوب درخت انار خلال نكنيد با چوب ريحان هم خلال نكنيد؛ چون اين دو عرق جذام را به حركت در مى آورند)).
و در بعضى از روايات ديگر وارد شده كه : ((به حركت در مى آورد خوره را)).⁽⁵⁹⁹⁾
و از دعائم و غير آن روايت شده كه پيامبر (صلى الله عليه و آله ) از خلال كردن به ريشه ها و ساقه ها و چوب انار و ريحان نهى كردند و فرمودند : ((همانا اينها عرق جذام را به حركت در مى آورد يا عرق خوره را)).⁽⁶⁰⁰⁾
از حضرت على (عليه السلام ) نقل شده كه : (( خلال كردن با ريشه هاى درخت ، موجب فقرمى شود)).⁽⁶⁰¹⁾
شهيد گفته است : (( مكروه است انسان با نى خلال كند يا چوب ريحان يا برگ درخت خرما يا برگ درخت انار)).⁽⁶⁰²⁾
پيغمبر (صلى الله عليه و آله ) به هر چيزى كه به ايشان مى رسيد خلال مى كردند به استثناى برگ خرما و ساقه درخت .⁽⁶⁰³⁾
و در روايت است كه : ((هر كس با ساقه درخت خلال كند تا هفت روز يا شش روز حاجتش برآورده نمى شود)).⁽⁶⁰⁴⁾
امام صادق (عليه السلام ) فرمودند : ((با ساقه درخت خلال نكنيد پس اگر چاره اى نداشتيد پس ليطه آن را بكنيد)).⁽⁶⁰⁵⁾ ((ليطه )) پوست قصبه را مى گويند.⁽⁶⁰⁶⁾
از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه فرمودند : ((پيامبر (صلى الله عليه و آله ) نهى فرمودند از اينكه با ساقه درخت و ريحان و انار خلال كنند)). و در روايت ديگر اضافه شده ((اس )) و فرمودند: ((اين چند چيز عرق خوره را به حركت در مى آورد)).⁽⁶⁰⁷⁾
محافظت كردن از لثه  
چنانكه ذكر شد خلا كردن به نى نهى شده است و اگر چاره اى از آن نبود، فرمودند پوست نى را كنده و خلال كنيد چنانكه روايت شده از امام كاظم (عليه السلام ) از آن بزرگوار سؤ ال شد كه حدود و اندازه خلال چقدر بايد باشد؟ حضرت فرمودند: ((اينكه سر خلال را (نوك خلال را) بشكنى چون كه لثه ها را خون مى آورد)).⁽⁶⁰⁸⁾
خلال براى مهمان  
و در آخر، ... براى مهمان ممكن نيست كه خلال مناسبى تهيه كند از اين جهت از پيامبر (صلى الله عليه و آله ) روايت شده كه فرمودند : ((حق ميهمان بر صاحبخانه اين است كه براى او يك خلالى آماده كند)).⁽⁶⁰⁹⁾
و بعضى از فقها و مراجع تقليد حكم كرده اند به اينكه از مستحبات ميزبان براى مهمان آماده كردن خلال است .⁽⁶¹⁰⁾
سخن آخر در اينجا  
در آخر بحث روشن شد كه مسواك و خلال كردن در ظاهر و در سلامت جسمى انسان تأ ثير مى گذارد، بلكه حتى در سلامت نفس و عقل و روح انسان تأ ثير مى گذارد تا آخر آنچه مقدم شد .
پس سزاوار است مستلزم آن شويم و زياد از آن استفاده كنيم از آنچه شناختيم و از آنچه تا به حال نشناختيم (در جايى كه ما ذكر و معرفى كرديم ) ممكن است اينكه نسبت به آنچه ذكر نكرديم و نشناختيم مثل اندكى از بسيار باشد. همچنانكه بحث هاى اين كتاب فقط مثل قدم اوّل در راه شناختن همه حقايقى است كه مرتبط به اين موضوع است اين موضوعى كه يكى از آن تعاليم اسلامى سالمى است كه آن را ما اهمال كرديم و متوجه آنها نبوديم و زود است كه آنها را (بياوريم ) در آنچه طالب ورود آنها هستيم هر جا كه مسخ و از بين رفته باشد - از اروپا و غير اروپا از مناطق عالم .
مجالى نيست در اينجا مگر اينكه ذكر كنيم قول خداوند تعالى را كه اگر اهل شهرها ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند ما بر آنان بركات آسمان و زمين را فرود مى آوريم .
صدق اللّه العلى العظيم .
سخن پايانى 
در پايان ، اميدوارم كه موفق بوده باشم براى اثبات اين عمل به صورتى كه مورد قبول و رضايت قرار گيرد و خواننده بتواند حقيقت موضوع را بدون كاستى و تشويش بيان كند.
و اگر خواننده گرامى در ميان اين بحثها بعضى از كمبودها و قصور و كوتاهيها را ديد، اميد فراوان من اين است كه عذر مرا بپذيرد و مرا به آن عيبها و كوتاهيها آگاه سازد و براى خواننده اين كتاب تشكر و قدردانى فراوان و اخلاص محبت را آرزو دارم .
و در خاتمه : من از خداوند طلب مى كنم كه به من نفع بدهد به خاطر اين زحمت ناچيز و اين عمل را خالصاً براى خودش قرار بدهد و ثوابش را به شهداى ابرار عطا نمايد خصوصاً شهداى ايران اسلامى و انقلاب ايران .
والسلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته
جعفر مرتضى عاملى
فهرست منابع و مآخذ 
قرآن مجيد .
(( الف ))
1 - آداب المتعلمين محقق طوسى
2 - ارشاد شيخ مفيد
3 - ارشاد سارى قسطلانى
4 - استبصار شيخ طوسى
5 - استيعاب ابى عمر
6 - اسدالغابة ابن اثير
7 - اشتقاق ابن دريد
8 - الاصابة عسقلانى
9 - الاغانى ابى فرج
10 - الام شافعى
11 - امالى شيخ صدوق
12 - امالى شيخ طوسى
13 - امالى سيدمرتضى
14 - امالى شيخ مفيد
15 - انوار نعمانية جزايرى
16 - الاوائل عسكرى
17 - اوّلين دانشگاه و آخرين پيامبر شهيد پاك نژاد
(( ب ))
18 - بحارالا نوار علاّمه مجلسى
19 - بحرالزخار ابن مرتضى
20 - البخلاء جاحظ
21 - البيان والتبيين جاحظ
(( ت ))
22 - تاريخ امم و ملوك طبرى
23 - تاريخ تمدن اسلامى زيدان
24 - تاريخ الحكماء قفطى
25 - تاريخ الخميس دياربكرى
26 - تاريخ الشعوب الاسلاميه بروكلمان
27 - تاريخ طب در ايران نجم آبادى
28 - تاريخ علم سارتون
29 - تاريخ مختصرالدول ابن عبرى
30 - تاريخ يعقوبى ابن واضح
31 - تحريرالوسيله امام خمينى ؛
32 - تحف العقول حرانى
33 - تراتيب الادارية كتانى
34 - التراث اليونانى فى الحضارة الاسلامية بدوى
35 - ترغيب و ترهيب منذرى
36 - تلخيص مستدرك ذهبى
37 - تمدن اسلام و عرب لوبون
38 - تهذيب شيخ طوسى
39 - تهذيب التهذيب عسقلانى
40 - توحيد مفضل
41 - تفسيرالمطالب فى امالى الا مام ابى طالب ابى طالب زيدى
(( ث ))
42 - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال شيخ صدوق
(( ج ))
43 - جامع الاخبار محمَّد سبزوارى
44 - جواهرالكلام نجفى
45 - جواهرالاخبار والا ثار صعدى
46 - الجوهرة فى نسب على وآله تلمسانى برى
(( ح ))
47 - الحضارة الاسلامية فى القرن الرابع الهجرى آدم متز
48 - حياة الصحابة كاندهلوى
(( خ ))
49 - خصال شيخ صدوق
50 - خطط مقريزى
(( د ))
51 - دائرة المعارف للقرن العشرين فريد وجدى
(( ر ))
52 - رساله ذهبية (منسوب به ) امام رضا(عليه السلام )
53 - الروض الانف سهيلى
54 - روضة الواعظين فتال نيشابورى
55 - الرياض سيّدعلى طباطبائى
(( ز ))
56 - زادالمعاد ابن قيم جوزيه
(( س ))
57 - السرائر ابن ادريس
58 - سفينة البحار محدث قمى
59 - السنن ابن ماجه
60 - السنن ابى داوود
61 - السنن بيهقى
62 - السنن ترمذى
63 - السنن دارمى
64 - السنن نسائى
65 - السيرة الحلبية حلبى
66 - السيرة النبويّة ابن هشام
(( ش ))
67 - شرايع الاسلام محقق حلى
68 - شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد
(( ص ))
69 - الصحة والحياة سلمون
70 - صحيح بخارى
71 - صحيح مسلم
72 - الصحيح من سيرة النبى (ص ) جعفر مرتضى عاملى
(( ط ))
73 - طب الائمة ابن بسطام
74 - طب الا مام الصادق (عليه السلام ) خليلى
75 - طب النبوى ابن قيم جوزيه
76 - طبقات الاطباء والحكماء (فارسى ) ابن جلجل
77 - الطبقات الكبرى ابن سعد
(( ع ))
78 - العبر وديوان المبتدا والخبر ابن خلدون
79 - العروة الوثقى يزدى
80 - علل الشرايع شيخ صدوق
81 - العقد الفريد ابن عبد ربه
82 - عيون اخبارالرضا شيخ صدوق
83 - عيون الانباء فى طبقات الاطباء ابن ابى اصيبعة
* * *