405- سرمايه اهل ايمان
اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:
ذكر الله راءس مال كل مؤمن وريحه السلامه من الشيطان ؛
ياد خدا سرمايه اهل ايمان است و سودش سلامتى از آسيب شيطان (انسى و جنى ) است .
شرح ياد خدا، سرمايه اهل ايمان سرمايه تجارت دنيا و آخرت است ، چون با ياد خدا هر كار كنند به نفع دنيا و عقبى است و شيطان را در آن مداخله اى نيست ، پس از زيان شيطان و وسوسه نفس كسى كه به ياد خداست ايمن است و در كلمه ديگر فرمود:
السهر روضه المشاقين ؛ شب بيدارى و تا صبح به ياد خدا و راز و نياز با خدا بود: باغ مشتاقان خدا است . ⁽⁴¹⁸⁾
406- دائم به ياد خدا
اميرمؤمنان (ع ) فرمود: مداومه الذكر قوت الازواج و مفتاح الصلاح ؛ وائم به ياد خدا بودن و ذكر حق را بر دل و زبان داشتن قوت روح قدسى انسان است و كليد هر خبر و صلاح .
شرح چنان كه بدن را قوت و غذايى است كه از آن لذت برد و اگر به او نرسد متاءلم شود، همين گونه روح را قوت و غذايى است و ذكر خدا و شوق و انس به خدا قوت لذيذ و والذ غذاهاى روح انسان است و چنان كه هر قفلى را كليدى است و ياد خدا كليد آن قفل است هر مهمى و حادثه مشكل و خطرناكى با ياد خدا گشايش خواهد يافت .⁽⁴¹⁹⁾
بخش چهارم : اخلاق  
الف : ايمان
407- دليل ايمان
اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:
يستدل على ايمان الرجل بلزوم الطاعه والتجلى بالوارع والعفه و القناعه ؛
دليل بر ايمان مرد ملازمت طاعت خداست و آراستگى به صفت ورع و عفت نفس و قناعت .
شرح هر كه دعواى ايمان كند بايد دليل و برهان بر اين دعوى داشته باشد و برهان ايمان به خدا انس به طاعت خدا داشتن است و ورع و خدا پرستى و عفت نفس از شهوات حرام و قناعت در مال يعنى زائد بر ضرورى مال را به راه خيرات اعمال و توسعه بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى و تجمل و خوشگذرانى نپردازد كه اين اوصاف ضد عفت و قناعت است .⁽⁴²⁰⁾
408- از صفت اهل ايمان
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: لا يلقى المؤمن حسودا و لا حقودا و لا يخيلا ⁽⁴²¹⁾
شرح
آن كه اهل ايمان است از صفت حسد با مردم مبراست ؛ زيرا مى داند هر كه هر چه نعمت نصيب او شده از مال و جاه و علم و ساير نعمت ها همه به تقدير خداى متعال نصيبش گرديده و حسد او اعتراض بر خداست و مؤمن هرگز حقد و كينه كس را در دل نگيرد، و به جاى كينه اگر از كسى آزار ديده درباره او محبت و دعاى خير مى كند خداى پاداش آن احسان را در دو عالم بهتر از آن عطا نخواهد ورزيد، پس مؤمن داراى مقابل اين اوصاف است . مؤمن خيرخواه و مهربان به خلق است و سخى الطبع و غنى النفس و بلند همت است .
خلاصه آن كه ايمان به خدا دارد، تمام صفات ناپسند از او دور و جميع صفات پسنديده در او ظهور دارد، مگر آن كه ضعيف الايمان باشد، و الا ايمان كامل به خدا انسان را متخلق به اخلاق الله و متصف به صفات الله مى گرداند رزقناالله واياكم ⁽⁴²²⁾
409- صفت مومنين
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
الدين الادب ؛ دين ادب و تربيت است . ⁽⁴²³⁾
410- اخلاص براى خدا
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
السعيد من اخلص الطاعه ؛ سعادتمند آن كس است كه طاعت خدا را خالص براى خدا به جاى آورد.
شرح سعادتمند حقيقى آن است كه مطلوب انسان از طاعت خدا خود حق و شهود جمال الهى باشد و چنان كه در كلام حضرت (ع ) لكن وجدتك اهلا للعباده عشق خدا موجب عبادتش گردد نه عشق بهشت يا خوف دوزخ يا اغراض ديگر انسان به سعادت آنگاه رسد كه مطلوبش خدا و معشوقش شهود جمال آن حسن آفرين است .⁽⁴²⁴⁾
411- نشانه ايمان
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:
الايمان معرفه بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالاركان ؛
ايمان سه چيز است : معرفت خدا به قلب و اقرار به زبان و عمل به جوارح .
شرح
يعنى ايمان تنها لفظ و حرف بر زبان نيست ؛ بلكه حقيقت ايمان اول معرفت و شناسايى خداست به قلب و به باطن ذات . قلب المؤمن عرش ‍ الرحمان براى آن است كه خدا را به قلب مشاهده مى كند پس ايمان ، اول معرفت و شهود خداست به چشم قلب و مطابق قلب بر زبان نيز جارى سازد تا خلق را هم به ايمان دعوت كند كه چون زبان با قلب مطابق شد سخن موثر خواهد بود. الكلمه اذا خرجت من القلب وقعت فى القلب و اذا خرجت من اللسان لم تجاوز الاذان سخن كز دل برون آيد نشيند لاجرم بر دل ، و اگر به زبان تنها بود به گوش مى رسد و به دل نمى رسد و آنگاه كه قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است ؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است ؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان هر عمل نيكو كه به جسم يا به مال او مربوط است اعضاى او بايد به حكم ايمان به جاى آرد، مانند نماز و روزه و انفاق مال و جهاد در راه دين و غيره تا به مقام ايمان به راستى و حقيقت نائل شود و اگر ايمان در قلب نبود منافق است و كافر و اگر در قلب بود در زبان و در عمل او اركان نبود مؤمن است اما فاسق و مقامش در ايمان ضعيف است و هرگاه هر سه مقام بود ايمان كامل با عدل و تقوى است و معتزليان بين كفر و ايمان فاسق را واسطه دانند نه مؤمن و نه كافر شمارند و ما اماميه فاسق را مؤمن معصيت كار دانيم و قابل توبه و دخول بهشت شناسيم .⁽⁴²⁵⁾
412- ابزار ايمان
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
الايمان شجره اصلها اليقين و فرعها النقى و نورها الحياء و ثمرها السخاء ؛
ايمان به خدا در مثل درختى است كه ساقه آن يقين است و شاخه اش تقوى و شكوفه اش حياء و ميوه اش سخاوت است .⁽⁴²⁶⁾
413- حب على
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: لو ضربت خيشوم المؤمن بسيفى هذا على ان يبغضنى ما ابغضنى ؛ اگر بينى مؤمن را مثله كنم به ضربت شمشير كه مرا دشمن دارد هرگز مرا دشمن ندارد.
شرح
شخص مؤمن خدا را شناخته و هر كه خدا را شناخت او را دوست دارد و خر كه خدا را دوست دارد دوستان خدا را كه مثل اعلاى آنان على عليه السلام است دوست دارد و تا حد جانش از دوستى على عليه السلام دست بر ندارد و تا روز قيامت حب على عليه السلام لازمه ذات اوست .
و در اخبار معصوم است كه فرمودند: دوستى على بن ابى طالب از صفات اهل ايمان است .
عنوان صحيفه المؤمن حب على بن ابى طالب امام عليه السلام فرمود: سرلوحه صحيفه اعمال مؤمن حب على بن ابى طالب است . چون هر شخص با ايمان به هر مقام ايمان برسد، على عليه السلام را ما فوق آن داند و برتر از تمام خاصان و مقربان حق بيند و فرد اكمل و مثل اعلاى ايمان و زهد و شجاعت و همت و فتوت و جوانمردى و سخاوت و كليه اخلاق فاضله شناسد، بدين سبب على عليه السلام در قلب او، محبوب ترين خلق عالم است ، چنان كه ابو على سينا در اين رباعى فرمايد:

تا باده عشق در قدح ريخته اند

واندر پى عشق ، عاشق انگيخته اند

در جان و روان بوعلى مهر على

چون شير و شكر به هم در آميخته اند

414- صلاح مؤمن
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
الفقر صلاح المؤمن و مريحه من حسد الجيران و تملق الاخوان و تسلط السلطان ؛ ⁽⁴²⁷⁾
فقر و نادارى صلاح مؤمن است كه او را از حسد آشنا و همسايگان و تملق برادران و خويشان و از تعدى عمال سلطان آسوده مى دارد. چون پادشه خراج نخواهد خراب را. ⁽⁴²⁸⁾
415- رويت خداوند با قلب
كلينى در كافى به اسنادش از امام صادق عليه السلام نقل مى كند: حبرى (عالم يهودى ) خدمت اميرالمؤمنين رسيد و پرسيد: اى اميرالمؤمنين ! هنگام عبادت ، پروردگارت را ديدى ؟
حضرت فرمود: واى بر تو! چشمان با مشاهده ديدگان او را نمى بينند؛ ولى قلبها با حقايق ايمان او را مى بينند. ⁽⁴²⁹⁾
416- آفات قطع رحم
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: ما آمن بالله من قطع رحمه ؛
ايمان به خدا نياورده است كسى كه قطع رحم كند.
شرح
هر كس با رحم و خويشاوندان و خاندان خود طريق مواصلت و محبت نپويد، بلكه از ارحام خود كناره گيرد و يا به آنها جور و ستم روا دارد، آن كس ‍ به خدا ايمان ندارد.
كه خدا در قرآن فرمايد:
فاتقوا الله الذى تسائلون به والارحام ؛
خدا ترس باشيد كه از آن سؤال شويد و ارحام را رعايت كنيد و قطع رحم زنهار مكنيد، آن كس كه به ارحام و خاندان و خويشان خود محبت نكند يا دشمنى كند از حكم فطرت بيرون است ؛ چون محبت خويشان حكم فطرت انسان است و هر كه از حكم فطرت بيرون رود از معرفت و ايمان به خدا كه دانش حق ذوات را فطرى است بى بهره ماند؛ زيرا فطرتش از انسانيت منحرف و منسوخ است و در فطرت منحرف از انسانيت خداشناسى و ايمان وجود ندارد، و جاى ديگر فرمود: لاايمان لمن لا عقل له ؛ يعنى آن كه عقل فطرى نداشت ايمان به خدا ندارد.
نتيجه آنكه هر كس قطع رحم كند يا بى ايمان يا البته ضعيف الايمان است و هر كه را نور ايمان است صله رحم كند؛ بلكه به عامل نبات و حيوان نيز احسان كند كه علاوه بر نوع انسان كه بنى آدم اعضاى يكديگرند، حيوان و نبات هم خويشان انسان به علم و ايمان اند؛ چون گاو و گوسفند كه به او شير مى دهند، به منزله مادرند و نباتات كه به او قوت مى دهند به منزله بستگان .⁽⁴³⁰⁾
417- مقام ايمان
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:
الاخلاص اعلى الايمان ؛
اخلاص ، بلند پايه ترين مقام ايمان است .
418- ايمان كامل
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
من اعطى فى الله و منع فى لله واحب فى الله و ابغض فى الله فقد استكمل الايمان ؛ ⁽⁴³¹⁾
هر كس عطاى او براى خدا، منعش براى خدا، و دوستى اش براى خدا، و دشمنى اش همه براى خدا باشد، چنين كس ايمانش به مرتبه كمال رسيده است .⁽⁴³²⁾
419- ايمان به خدا
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
الايمان شجره اصلها اليقين و فرعها التقى و نورها الحياء و ثمرها السخاء ؛ ⁽⁴³³⁾
ايمان به خدا در مثل درختى است كه ساقه آن يقين است و شاخه اش تقوى و شكوفه اش حياء و ميوه اش سخاوت است .⁽⁴³⁴⁾
420- توكل به خدا
على عليه السلام فرمود: يبغى لمن عرف الله ان يتوكل عليه ؛ ⁽⁴³⁵⁾
هر كه خدا را شناخت سزاوار است كه تنها بر او توكل كند.⁽⁴³⁶⁾
421- آفات خيانت به امامت
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
لا ايمان لمن لا امانه له ؛ ⁽⁴³⁷⁾
هر كه امانت نداشت ايمان ندارد.
شرح
هر كه ايمان به خدا دارد در امانت خيانت نمى كند؛ زيرا سبب آن كه كسى به مال و عرض و ناموس و ودايع و اسرار مردم كه مزد او امانت است خيانت مى كند، طمع و حرص اوست به مال و آمال و اغراض شهوانى و ايمان حقيقى به خدا كه در شخص وجود داشت او را به نور معرفت و ايمان از صفت پست طمع و حرص دنيا و شهوات نفس خبيث منزه گرداند و بالنتيجه از پليدى و پستى خلق رذيله خيانت حفظ شود پس آن كه امانت ندارد يا بى ايمان يا ضعيف الايمان است .⁽⁴³⁸⁾
422- وفاى به عهد
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: من دلائل الايمان الوفاء بالعهد ؛⁽⁴³⁹⁾
يكى از دلايل ايمان و علايم مؤمنان حقيقى وفاى به عهد كردن است .⁽⁴⁴⁰⁾
423- انواع صبر
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: الصبر ثمره الايمان ؛ ⁽⁴⁴¹⁾
صبر در امور ثمره ايمان است .
شرح صبر بر سه قسم است :
يكى صبر در معصيت كه انسان چون به معصيتى نفس او را دعوت كند به صبر و شكيبايى از لذت آن معصيت بگذرد و دامن صبر و حلم را در مقابل آن لذت فانى موقت از دست ندهد.
دوم صبر بر عبادت مه انسان در نماز و طاعت عجول نباشد و بشتاب در نماز اركان عبادت و حضور قلب را خراب نكند، بلكه با صبر و طماءنينه خاطر و حضور قلب و توجه كامل و شرايط و مستحبات هر چه تواند به جاى آورد.
سوم صبر بر بلا كه هرگاه مصيبتى از قبيل درد و رنج و فقر و مرگ و اهانت و حبس و آزار دشمن و ساير بليات و حوادث ناگوار بر انسان پيش آيد با صبر جميل يعنى صبر بى شكايت به خلق و بدون اعتراض قلبى بر خدا و عدم جزع و فزع از درد و غم و اندوه ، در آن بال صبر كند و اگر ايمان را به درختى تشبيه كنيم ثمره و ميوه آن درخت اين انواع صبر است و مؤمن هميشه داراى صبر و شكيبايى در تمام مراحل خواهد بود؛ چون مى داند كه هر حادثه به فرمان خداست .

انديشه و اندوه و غم رنج و تعب درد و الم

هر يك نهد در دل قدم با حكم و فرمان مى رسد (442)

424- اوصاف مؤمن
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: المومن من اذا نظر اعتبر، و اذا سكت تفكر، و اذا تكلم ذكر، و اذا اعطى شكر، و اذا ابتلى صبر ؛ ⁽⁴⁴³⁾
مؤمن هرگاه به چيزى نظر كند به نظر عبرت مى نگرد، و اگر سكوت كند در عظمت و حكمت خدا فكر مى كند و هرگاه سخنى گويد به ذكر خدا زبان گشايد، و هرگاه خدا به او چيزى عطا كند شكر مى كند و اگر مبتلا به بليه اى شود صبر در بلا كند.⁽⁴⁴⁴⁾
ب : احسان
425- احسان با رعيت
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
من احسن الى رعيته نشر الله عليه جناح رحمه و ادخله فى مغفرته ⁽⁴⁴⁵⁾
ترجمه
هر كه بر قومى سرورى يابد و با رعيتش احسان كند، خدا، پر و بال رحمتش را بر او گشايد و از هر چه كرده بر او ببخشايد.
شرح
اين بيان حضرت شامل سلاطين عالم و امراء و حكام بلاد و كدخداى دهكده حتى رئيس خانواده و پدر نسبت به زن و فرزند و نوكر و كلفت عموم را شامل است كه در حديث ديگر فرمود: كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيه ؛ همه بالنسبه پيشوا هستند و همه شما در قيامت از حقوق زيردستان و رعيت سوال خواهيد شد كه آيا با آنها به عدل و احسان رفتار كرديد يا نه ، آيا سياست شما تضمين سعادت و آسايش رعيت كرد يا نه ، آيا با حسن سيرت و تدبير منزل آسايش زن و فرزند را رعايت كرديد.
پس در آخرت چنين مسئوليتى داريد، در دنيا سعى كنيد تا جواب مثبت براى سلطان حقيقت داشته باشيد و مورد لطف و رحمت حضرت احديت شويد. عز سلطانه .⁽⁴⁴⁶⁾
426- انواع احسان
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: ابذل معروفك للناس كافه فان فضيله (فعل ) المعروف لا يعدلها عندالله سبحانه شى ء
ترجمه
احسان خود را به امام مردم مبذول دار كه هيچ كار شرف و فضيلتش نزد خدا برابر احسان به خلق نيست .
شرح از هرگونه احسانى كه بتوانى به هر كه باشد مضايقه مكن ، احسان به مال احسان به زبان ، احسان به قلم ، به قدرت و توانايى و رفع ظلم و دادخواهى مظلوم ، احسان علمى كه : بهترين احسان است به تعلم جاهلان و هدايت گمراهان و به همه كس احسان و خير خود را تعميم ده و متصف به صفت رحمان الهى باش . از دشمن و دوست احسان را دريغ مدار؛ زيرا هيچ كار نزد خدا و براى جلب عنايت و مغفرت و احسان حق بالاتر از احسان به خلق نيست كه خدا احسان كنندگان را دوست مى دارد و در دوستى خدا هرگونه خير و سعادت براى بنده مهياست . وفقنا الله تعالى .⁽⁴⁴⁷⁾
427- خصوصيت بزرگوار مردم
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
الكريم يعفو مع القدره و يعدل مع الامره ، و يكف اسائته و يبذل احسانه ؛ ⁽⁴⁴⁸⁾
ترجمه
بزرگوار مردم با وجود قدرت بر انتقام بدكاران عفو مى كنند، و در دوران رياست و امارت به عدل و داد مى پردازند، و آزار به خلق نمى كنند، و از هر نيكى و احسان كه مى توانند از مال و جاه و قلم و قدم و غيره ، از هيچ كس ‍ دريغ ندارند. ⁽⁴⁴⁹⁾
428- احسان به مردم
لا فضيله اعلى من الاحسان ؛ ⁽⁴⁵⁰⁾فضيلت و شرافتى براى انسان بالاتر از احسان به خلق نيست .
در كلمه ديگر فرمايد: به داد مظلومان رسيدن و رفع ظلم ظالمى را از سر مظلومى كردن ، از بهترين احسانهاست . ⁽⁴⁵¹⁾
429- نتيجه احسان به خلق
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من احسن الى الناس حسنت عواقبه و سهلت له طوقه ؛ ⁽⁴⁵²⁾
هر كه به خلق احسان كند، عاقبت امورش نيكو شود و راههاى صعب و مشكل امور بر او آسان گردد؛ يعنى كسى كه كارش احسان و خير خواهى و خدمت به خلق است ، خدا مشكلات عالم را بر او آسان كند، با مشكلات عواقب امور را كه عقبات برزخ و قيامت است بر او آسان سازد.⁽⁴⁵³⁾
430- از علايم جوانمردى
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
المروه صدق اللسان و بذل الاحسان ؛ جوانمردى و فتوت ، راستگويى و احسان به خلق است .
شرح
راستگويى صفت مردان پاك با فتوت است و سخاوت و احسان و خيرخواهى به خلق يك صفت ديگر انسان است و لازمه صفت اول كه صدق و صراحت لهجه است ، صفا و وفا و درستى عمل و لازمه صفت دوم شجاعت و قوت نفس و همت بلند است .⁽⁴⁵⁴⁾
431- نيكوترين اعمال
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: افضل الايمان الاحسان ؛ ⁽⁴⁵⁵⁾
نيكوترين اعمال ايمان احسان است .
در كلمه ديگر فرمود: اتباع الاحسان بالاحسان من كمال الجود ؛
از پى احسان ، احسان ديگر كردن مرتبه كامل احسان است .
يعنى به كسى كه احسان كرديد باز هم مكرر اعاده احسان كنيد و احسان اول شما را مانع از احسان دوم و سوم و پى در پى نشود تا به مرتبه كمال احسان كه لازمه محبت كامل خداست نائل شويد مقام احسان نزد عارفان توجه كامل به خداست . ⁽⁴⁵⁶⁾
432- بهترين شرافت
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
افضل الشرف كف الاذى الاحسان ؛ ⁽⁴⁵⁷⁾بهترين شرافت انسان ، ترك اذيت و آزار و بذل احسان به خلق است .
حضرت عليه السلام اول ترك ظلم و آزار به خلق را موجب شرافت ، دوم نيكى و احسان را سبب عزت شمرد و در كلمه ديگر فرمود: خير الناس ‍ من كافى على القبيح بالجميل ؛ بهترين مردم آنكس است كه در مقابل بدى كه با او كنند نيكى كند. ادفع بالتى هى احسن السيئه ⁽⁴⁵⁸⁾
ج : فضايل اخلاقى
433- فضيلت حسن اخلاق
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
لا عيش اهلنا من حسن الخلق ؛ هيچ زندگانى و عيشى گواراتر از حسن اخلاق نيست .
شرح
آن كس را كه خلق نيكوست ، شهوت و غضبش به فرمان عقل است و عقل عاقبت انديش است و سلامت و عافيت و صحت جسم و جان را در كارها منظور مى دارد و كارى كه نارواست در دنيا يا در آخرت موجب ناراحتى انسان است از او صادر نمى شود.
در اثر حسن خلق شخص هميشه با عيش خوش و دلى شاد بى مزاحمت و بدون غم و اندوه زندگانى را به سر مى برد. در خانه خوش موجب نشاط اهل منزل است و همسايگان و در محيط موجب محبوبيت نزد عموم و بالنتيجه موجب رضاى خدا و خلق است .
پس در دو عالم صاحب اخلاق نيكو خوش ترين زندگانى را خواهر داشت و در كلمه ديگر مقابل آن را فرمود: سوء الخلق نكد العيش و عذاب النفس ؛ خلق بد، مايه عيش ناخوش و زندگى پر غم و اندوه و رنج است .
و در كلمه ديگر فرمود:
من ساء خلقه ضاق رزقه ؛ شخص بدخلق تنگ روزى است .، و رزق روحش كه علم است نيز كن است . ⁽⁴⁵⁹⁾
434- امانت دارد
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من عمل بالامانه فقد اكمل الديانه ؛ هر كه با امانت است ، دينش كامل است .
شرح حفظ امانت و پاكدامنى از عذر و خيانت ، دليل كمال ديانت است ؛ زيرا آن كس به نسبت به خدا و عالم قيامت و دار مجازات و حساب و كتاب ايمان دارد، محققا به مال و ناموس و جان و حساب مردم امانت نگاه دارد و هرگز به ظلم و عصيان خصوص ظلم به خلق و حق الناس آلوده دامان نگردد؛ چون از روز حساب و كيفر خدا مى ترسد و چنين كس در مراتب دين به مرتبه كمال رسيده است .
پس هر كه را وصف امانت است ، كمال ديانت است و اين صفت از صفات ستوده بسيار مهم انسان است .⁽⁴⁶⁰⁾
435- وفاى به عهد
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: احسن الصدق الوفاء بالعهد ؛ بهترين صدق و راستى آن است كه انسان به عهد و پيمان خود وفا كند.
شرح
صدق اينجا مراد راستى و درستى در قول و فعل است كه مقام صادقان و اهل ايمان است كه عهد خود را حفظ كنند. حضرت فرمود: بهترين صدق و راستى و اهم مراتب درستى وفاى به عهد و عمل به وعده است كه تمام فتوت و مردانگى در اين صفت وفادارى است . هر كس داراى صفت وفاست با خدا و خلق محققا امانت و صدق كلام و صراحت لهجه و شجاعت و جوانمردى و ساير اوصاف نيكو را نيز داراست و هر كه وفادار نيست ، ساير صفات نيكو را نيز فاقد است ؛ لذا در قرآن حفظ عهد و امانت را از صفات كامل ايمان شمرده است . والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون ⁽⁴⁶¹⁾ديگر از صفات اهل ايمان آن است كه آنها رعايت امانت و عهد و قول خود را مى كنند.⁽⁴⁶²⁾
436- برترى حسن اخلاق
على عليه السلام فرمود: حسن الخلق راءس كل بر ؛ حسن اخلاق سرآمد تمام نيكوييهاست .
شرح
آن كس را كه اخلاق نيكوست ، بهترين و كامل ترين نعمت را خدا به او عطا كرده است ؛ زيرا در اثر خلق خوش انسان هم در عالم طبيعت آلامى نمى بيند و خوش زندگانى مى كند و هم در جهان ابد به واسطه خلق بد بر خود عذاب و عقابى مهيا نكرده ؛ زيرا لازمه خلق نيك بى آزارى به خلق و عدم ظلم و ستم به مردم است المسلم من سلم المسلمون من يده و لسانه پس در آخرت نيز سعادتمند و شاد و خوش خواهد بود، پس ‍ سر آمد صفات نيكو حسن اخلاق است كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: بعثت لاتمم مكارم الاخلاق ؛ مرا خداى متعال براى تكميل اخلاق نيكو به سوى خلق فرستاد.⁽⁴⁶³⁾
437- خدمت به مردم
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
افضل الناس انفعتم للناس ؛ نيكوترين مردم آن كس است كه نفعش به خلق بيشتر است .
و در كلمه ديگر فرمود: هر كه نيت خير به خلق دارد، خدا رزقش را زياد گرداند و هر كه به اهل و عيال خود خير و نيك رفتار باشد، عمر طولانى يابد و هر كه به بندگان خدا به جاى خير و احسان ظلم و عداوت كند، علاوه بر خلق ، خدا هم او را دشمن دارد و هر كه احسان كند، خدا او را دوست دارد.
ان الله يحب المحسنين ؛ خدا كسانى را كه به مردم احسان مى كنند، محققا دوست مى دارد. ⁽⁴⁶⁴⁾
438- شكيبايى بزرگان
جناب سيد رضى (رضوان الله عليه ) در اواخر نهج البلاغه از حضرت آدم اولياء اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل كرده است كه : قال (ع ) من صبر صبرالاحرار و الا سلا سلو الاغمار .
و نيز نقل كرده است كه : انه (ع ) قال للاشعث بن قيس معزيا: ان صبرت صبر الاكارم و الاسلوب سلوالبهائم .
مقصود اين كه اندوه خواه با بردبارى و خواه با بى تابى روزى سپرى خواهد شد، اگر چون آزادگان و بزرگان شكيبايى پيشه كرده اى چه بهتر، و گرنه اندوه آنچنان كه از گولان و چهارپايان سپرى مى شود، به سر آيد.⁽⁴⁶⁵⁾
439- انقطاع از خلق
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
لن تتصل بالخالق حتى تنقطع عن الخلق ؛ ⁽⁴⁶⁶⁾تا از خلق منقطع نشوى ، به خدا واصل نخواهى شد.
شرح
يعنى در مقام علم تا خدا را منزه از اوصاف و اطوار خلق نشناسى و او را برتر از حدود ماهيت ندانى و بالاتر از حد توصيف و تصور نپندارى ، به معرفت او نرسيده اى و در مقام عمل هرگاه از كليه خلق چشم بپوشى و جز خدا به هيچ كس توجه نكنى نه در عبادت نه در حاجت و همه عالم را در مقابل خدا از نظر بيندازى ، آنگاه خدا را واقعا شناخته اى . عظم الخالق فى انفسهم فصغر مادونه فى اعينهم ؛ آن كس كه خدا را شناخت ، از عظمت خدا هر چه غير خداست همه در نظرش كوچك و ناچيز است و در نتيجه منقطع از خلق شود تا به خالق راه يابد.⁽⁴⁶⁷⁾
440- زهد علوى
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: لقد رقعت مدرعتى هذه ، حتى استييت من راقعها يعنى آنقدر زره خود را پينه زدم كه از پينه دوز خجالت مى كشم .، پس وقتى از لباس زيبا به همين قانع شد، و بر آنچه كه ستر عورتش كند و در آن نماز درست باشد اختصار كند، به مرگ سبز مرده است ؛ زيرا زندگى اش به قناعت سبز شده و روى وى با شادابى زيبايى ذاتى كه به آن حيات پيدا كرد شاداب شد و از تجمل عارضى بى نياز گرديد.⁽⁴⁶⁸⁾
441- شوخى با على
حضرت امير عليه السلام روزى در مسجد نماز مى گزاردند، يكى از صحابه كه بسيار بلند بالا بود درآمد به مطايبه نعلين حضرت را برداشته بر طاق بلند گذاشت در پاى ستونى به نماز مشغول شد، چون به تشهد نشست ، حضرت امير ستون مسجد را برداشته دامن جبه او را به زير ستون نهاد و دست مبارك را دراز كرده نعلين خود را برداشت و قصد رفتن كرد، آن مرد از نماز فارغ شده اضطراب كرد و التماس نمود تا آن حضرت او را خلاص ‍ كرد.⁽⁴⁶⁹⁾
442- مؤدبترين مردم
ابن ابى الحديد، در جايى از شرحش مى گويد:
و اميرالمؤمنين شجاع ترين مردم و آماده ترين آنها براى كشتن (كفار) و زاهدترين و بى اعتناترين آنها نسبت به دنيا و علاقه مندترين آنها نسبت به وعظ و تذكر به ايام الله و مانند آن بود و از هه بيشتر در عبادت و طاعت ، كوشا، و در رفتار و تعامل با مردم مؤدب بود.
ولى با اين حال ، اخلاقش از همه لطيف تر و رويش از همه گشاده تر و از هر كسى بشاش تر و خوش روتر بود. آن بزرگوار، از همه مردم به داشتن اخلاقى كه موجب دورى مردم شود و تنفرى را برانگيزيد و نيز تندى و خشونتى كه خاطر كسى را مكدر سازد و يا قلبى را برنجاند، دورتر بود، تا آن جا كه دشمنان ، چون در او نيافتند، بر شوخى و مزاح او خرده گرفتند و بر آن تكيه نمودند. و تلك شكاه طاهره عنك عارها.⁽⁴⁷⁰⁾
443- شوخ طبعى على
فاضل شارح ، ابن ابى الحديد معتزلى در سجاحت اخلاق امام عليه السلام مى گويد:
و امام از نظر سجاحت اخلاق و گشاده رويى و خوشرويى ، او ضرب المثل بود؛ تا آن جا كه دشمنانش ، اين را بر او عيب گرفته ، عمرو بن عاص به شاميان مى گويد: او اهل شوخى و مزاح است !و على عليه السلام درباره عمرو بن عاص مى فرمايد:
عجيب از پسر نابغه !كه مردم شام را به اشتباه مى اندازد كه من اهل شوخى بسيار مى باشم و مردى شوخ طبعم كه مردم را به شوخى سرگرم مى كنم ؛ ولى عمرو بن عاص اين سخن را از عمر آموخته است ؛ زمانى كه تصميم گرفت خود را به خلافت برساند و به من گفت : خدا پدرت را جزاى خير دهد !اگر مزاح در تو نبود تو براى خلافت شايسته تر بودى !جز آن كه عمر به اين مقدار بسنده كرد؛ ليكن عمرو بر آن افزود و آن را زشت جلوه نمود. ⁽⁴⁷¹⁾
444- اخلاص در عمل
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: الاخلاص عباده المقربين ⁽⁴⁷²⁾
اخلاص در عمل ، عبادت بندگان مقرب خداست .⁽⁴⁷³⁾
445- منشاء مروت و فتوت
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:
حسن خلق و اخلاق پسنديده موجب محبت خدا و خلق و منشاء مروت و فتوت و مردانگى است .
شرح
هر كه با خلق خدا اعم از خانواده خود زن و فرزندان و خويشان و رفيقان و همسايگان خلق نيكو دارد و به اخلاق خوش معاشرت كند، همه او را دوست مى دارند و نزد هر كس محبوب و محترم است و بالنتيجه در دنيا رزق وسيع و در آخرت مقام رفيع خواهد يافت ، و بايد اين نكته را بدانيم كه خلق نيكو نه تنها زبان خوش است ،
بلكه اتصاف روح پاك به محبت و سيرت انصاف و مروت و عدل و امانت است و وفاى به عهد و صدق و صفا و يكرنگى است و علمى و حلم و معرفت و احسان به خلق است .⁽⁴⁷⁴⁾
446- خاندان پست و خاندان نجيب
اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:
من شرف الاعراق حسن الاخلاق
حسن اخلاق كاشف از شرافت و اصلت انسان است .
شرح
كسى كه داراى حسن اخلاق است و به ملكه حكمت و سخاوت و عدالت و شجاعت و علو همت و غيره آراسته را شرافت ذاتى و عظمت روحى است و از خاندان اصالت و نجابت است ؛ و به عكس آن كس كه اخلاقش ‍ زشت است ، دليل بدگوهرى و بى اصالتى است و اغلب از خاندانى پست همت و حقيرالنفس و بى شرافت و نجابت است .⁽⁴⁷⁵⁾
447- صفت سخاوت
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
السخاء يمحص الذنوب و يجلب محبه القلوب ⁽⁴⁷⁶⁾
صفت سخاوت انسان را از گناهان پاك مى سازد و محبوب قلوب خلق مى گرداند.⁽⁴⁷⁷⁾
د: محاسن و معايب زبان
448- جوانمردى
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
مروه الرجل صدق لسانه ؛ جوانمردى و فتوت مرد، راست گويى و صراحت لهجه است .
شرح صفت راستگويى در نفوس با شهامت و شجاعت همت است و لازمه آن وصف صفا و حقيقت و جوانمردى است و به عكس دروغگويى صفت منافقان دو رنگ دون همى خائن و ضعيف النفس است .⁽⁴⁷⁸⁾
449- خوش زبان
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
من عذب لسانه كثر اعوانه ؛ ⁽⁴⁷⁹⁾
هر كه با خلق خوش زبان باشد يارانش بسيار باشند.⁽⁴⁸⁰⁾
450- پرهيز از بدگويى
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
لايسونك ما يقول الناس فيك فانه ان كان كما يقولون كان دنيا عجلت عقوبته ، و ان كان على خلاف ما قالوا كانت حسنه لم تعملها ؛ ⁽⁴⁸¹⁾
از بدگوئى و عيب جويى خلق ، دل شكسته و آزرده خاطر مباش كه اگر راست ميگويند، آن بدگويى كيفر عمل تست كه در دنيا به تو رسيده و ديگر در عقبى عقاب ندارد و اگر دروغ مى گويند آن بد گويى حسنه و ثوابى شود در نامه عملت كه تو عملى نكرده بدان ثواب رسيده اى . خلاصه انسان بايد روحش قوى باشد و تحت تاءثير سخن بدگويان قرار نگيرد و از آن چه مى گويند متاءثرنشود و حس غضب و كينه بر او حكومت نكند، بلكه با فكر و عقل چنين قضاوت كند كه على عليه السلام فرمود: تا عيب جويى خلق بر هر وجه به خير او باشد.⁽⁴⁸²⁾
451- ملاك عقل انسان
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:
ينبغى ان يكون فعل الرجل احسن من قوله و لا يكون قوله احسن من فعله ؛ ⁽⁴⁸³⁾
سزاوار است كه مرد فعلش بهتر از قولش باشد نه مانند اهل دنيا و دنياپرستان قولش بهتر از فعل او.⁽⁴⁸⁴⁾
452- دستور اخلاقى در جنگ
نصرين مزاحم مى گويد كه : جناب اميرالمؤمنين عليه السلام كه داشت صف آرايى مى كرد، ديد يكى از سربازانش دشنام مى دهد، بدگويى مى كند، به او فرمود: به كى فحش مى دهى بد مى گويى ؟
گفت : به معاويه و به سربازانش .
ايشان فرمود: چرا فحش مى دهى به اينها؟
عرض كرد: مگر اينها باطل نيستند؟
فرمود: مگر فحش دادن حق است ؟ بلى ! اگر اينها باطلند، فحش دادن هم باطل است . به فحش دادن كه نمى شود مردم را به راه آورد حق نداريد كه فحاشى كنيد؛ بدگويى كنيد.⁽⁴⁸⁵⁾
453- كفاره سوگند نا به جا
امير عليه السلام داخل بازار شد و گذارش به مردى كه رويش به سوى امام نبود افتاد كه مى گفت : نه قسم به آن كسى كه به هفت آسمان در حجاب است !
امام دست بر پشت او زد و فرمود: چه كسى به هفت آسمان در حجاب است ؟
گفت : يا اميرالمؤمنين ! خدا.
امام فرمود: به خطا رفتى ، حجابى در ميان خداى عز و جل و خلق او نيست ؛ زيرا كه او را خلق است ، هر كجا كه خلق هست .
گفت : يا اميرالمؤمنين ! كفاره اين كه گفتم چيست ؟
امام فرمود: كفاره اش اين است كه بدان هر جا هستى خدا به او است .
گفت : مسكينان را اطعام كنم ؟
فرمود: نه تو به جز پروردگارت سوگند خورده اى . ⁽⁴⁸⁶⁾
454- توصيه على به جوانان
حديثى از اميرالمؤمنين عليه السلام هست كه امام على عليه السلام در يكى از كوچه هاى كوفه در حين عبور، جوانى را ديد كه سرگرم خواندن تصنيف هاى هرزه است . آقا به آن جوان فرمود: اى جوان ! تو دارى كتاب وجود خودت را به چه چيزهايى پر مى كنى ؟
تصنيفهاى هرزه براى چه بايد در دفتر وجود تو منقوش و مكتوب باشد؟
اين فرمايش اميرالمؤمنين عليه السلام را در دفتر دل بنگاريد كه خيلى با ارزش است .⁽⁴⁸⁷⁾
455- عبارت پردازى
مردى نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و بدان حضرت عرض كرد كه : بلال با فلانى مناظره مى كند و الفاظ وى ملحون است و آن كس عبادتش ‍ معرب و صحيح است به بلال مى خندد.
امام فرمودند: بنده خدا! اعراب و تقويم كلام براى تقويم و تهذيب اعمال است ، آن كس را اگر افعال او نادرست باشد اعراب كلامش سودى ندهد، و بلال را كه به درستى آراسته است لحن الفاظش زيانى نرساند .
آرى ! با الفاظ بازى كرد و عبارت پردازى كردن حرفى است و دل آگاه و سوز و گداز داشتن و با حسن مطلق به سر بردن امرى ديگر است . و چه بسا ارباب مقال و سرگرم به قبل و قال و انباشته از اصطلاحات كه دل مرده افسرده دارند، همانطور كه در دفتر دل ثبت است : ⁽⁴⁸⁸⁾

گمانت اين كه به خرج عبارت

به كر و فر و ايماء و اشارت

سوار رفرفستى و براقى

ورم كردى و پندارى كه چاقى

456- عيب جويى از مردم
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
من تتبع عورات الناس كشف الله عورته ؛
هر كس در پى عيب جويى مردم بر آيد، خدا پرده از روى عيب و گناهش ‍ بردارد و او را رسوا كند.⁽⁴⁸⁹⁾
ه : عدالت در گفتار و رفتار حضرت وصى
457- بهترين در قضاوت
حضرت رسول صلى الله عليه وآله در حق على (ع ) فرمود: بهترين شما در قضاوت ، على است . و مى دانيم كه قضاوت به جميع علوم نيازمند است .⁽⁴⁹⁰⁾
458- عدالت با خلق
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
العدل راءس الايمان و جماع الاحسان ؛ ⁽⁴⁹¹⁾عدالت با خلق اصل ايمان و اساس دين است .
و شامل انواع احسان به خلق است . عدل انسان با زيردستان و با هر كس كه به فرمان اوست احسان عام و نيكى جامع است و در حقيقت احسانى كه شامل جميع مردم است و از جميع جهات احسان است ، همان عدالت است . ساير احسانها، احسانهاى جزيى است ، مانند عدل سعه و كليت نتواند داشت و احسان به عموم نيست .⁽⁴⁹²⁾
459- اوج عدالت على
حضرت وصى عليه السلام در آن خطبه حديد محماه نهج البلاغه مى فرمود كه : سوگند به خدا، اگر هفت اقليم را به على بدهند كه پوست جوى را از دهن مورى به در آورم ، چنين كارى نخواهم كرد. ⁽⁴⁹³⁾با خلق خدا مهربان است ، دلسوز است ، خواهان سعادت مردم است ، شما در مواقع حساس تاريخ ، سيره انسانهاى كامل را ببينيد؛ مثلا از جناب وصى عليه السلام نصر بن مزاحم منقرى كوفى ، در كتاب صفين نقل مى كند، (كتاب صفين نصر بن مزاحم خيلى ارزشمند است . اولين كتاب صفينى است كه در صدر اسلام نوشته شده ، به طورى كه ابن ابى الحديد،در شرح نهج البلاغه مى گويد: بعد از نصر بن مزاحم ، هر كسى كه كتاب در صفين نوشت ، عيال صفين ايشان است ) وقتى در جنگ صفين ، معاويه آب را به روى امام و لشكريانش بستند، شريعه را بستند، كه اصحاب حضرت اميرالمؤمنين (ع ) را از تشنگى از پا در آوردند. فرياد اصحاب امام بلند شد كه حيوانات ما تشنه اند، خودمان تشنه ايم .
فرمودند كه : چرا آب نميدهيد به اينها؟
عرض كردند كه : شريعه را به روى ما بستند.
آقا فرمود كه : برويد شريعه را بگشاييد.
آنها رفتند و نبردى كردند خيلى سنگين ، شكست دادند و آب را فتح كردند و حيوانات را آب دادند و آب آوردند و شريعه را گرفتند.
حضرت ديدند خيلى از سربازانشان نيامدند، از آنها خبر گرفتند، عرض ‍ كردند كه : اينها را آن جا موكل شريعه قرار داديم كه همان طور كه معاويه و سربازانش آب را به روى ما بستند، حالا كه ما آب را فتح كرديم ، ما هم تلافى كنيم و شريعه را به رويشان ببنديم .
آقا فرمود: برگرديد به آنها بگوييد: هر چه زودتر شريعه را به حال خود بگذارند كه الناس فيها شرع واحد. معاويه بد كرده ، ما بد نكنيم ، حق نداريم كه آب را به روى مردم ببنديم ، اين سيره يك انسان كامل است كه با دشمن اين طور رفتار مى كند.
460- داد مظلوم
افضل المعروف اغاثه الملهوف ⁽⁴⁹⁴⁾
بهترين احسان به داد مظلوم رسيدن است .⁽⁴⁹⁵⁾
461- مكيال عدالت منم !
على عليه السلام در چه مقام شامخى قرار گرفته است ، اين انسان است و انسان ساز، به ما مى فرمايد: به سوى من بياييد و به خوى من در آييد كه ميزان قسط منم منطق صدق منم ، معيار حق منم ، مكيال عدل منم ، انسان يعنى خاتم صلى الله عليه وآله ، انسان على ، انسان يعنى امام صادق و امام باقر عليه السلام ، انسان يعنى كسانى كه در مسير آنها و در خط آنها هستند.⁽⁴⁹⁶⁾
462- عدل چيست ؟
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: التوحيد ان لا تتوهمه ، والعدل ان لا تتهمه ؛ ⁽⁴⁹⁷⁾
توحيد آن است كه خدا را در وهم و انديشه نياورى و عدل آن كه خدا را به ظلم و كار قبيح متهم نگردانى .
شرح
يعنى موحد حقيقى كه خدا را به يگانگى و يكتايى شناخته ، مى داند كه خدا به فكر و عقل و وهم و انديشه خلق نمى گنجد و برتر از حد ادراك جميع خلايق است ، حتى ملائل و انبياء و اولياء .پس موحد ميداند كه هر چه در وهم و خيال در آيد مخلوق است ، چنان كه امام صادق (ع ) فرمود: كل ما مير تموه باوهامكم فى ادق معانيه مخلوق مصنوع مثلكم مردود اليكم الخ .
هر چه در وهم و انديشه آيد مخلوق است .
در كلمه ديگر حضرت فرمود: لا تقدر عظمه الله على قدر عقلك ؛ عظمت خدا را به قدر عقل خود قياس مكن كه او بزرگ تر از حد وصف عقل و ادراك است .
دعاى رسول اكرم صلى الله عليه وآله است : يا من لا يعلم و لايدرى ما هو الا هو و عدل خدا آن كه هر چه فعل خداست همه را عدل و احسان و لطف و رحمت به خلق دانى و ابدا ظلم به حق نسبت ندهى و ابدا چون جبريان در مسبب ازلى جور به خلايق نپندارى ، بلكه بدانى فعل الهى همه عدل و عشق و لطف و رحمت است .⁽⁴⁹⁸⁾
463- بهترين سلاطين
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: احسن الملوك حالا من حسن عيش ‍ الناس فى عيشه و عم رعيته بعدله ؛ ⁽⁴⁹⁹⁾
بهترين سلاطين در عالم دنيا و آخرت آن سلطان است كه در روزگار او مردم خوش زندگانى كنند و عدلش به تمام رعيت شامل باشد. ⁽⁵⁰⁰⁾
464- عدالت در جامعه
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: ما حصن الدول مثل العدل ؛ ⁽⁵⁰¹⁾هيچ صفتى دولت ها را مانند صفت عدل بر رعيت از حوادث عالم حفظ نتواند كرد.
شرح
عدالت يگانه وسيله حفظ دول است ، چنان كه ظلم ، يگانه موجب انحطاط ملل كه در كلمه ديگر فرمود: ظلم المرء يوبقه و يصرعه ؛ ظلم انسان ، موجب هلاك و سقوط اوست . و در كلمه ديگر فرمود: العدل قوام البريه ؛ عدالت نگهبان خلق است . به شرح نيازمند نيست .⁽⁵⁰²⁾
465- پايدار بودن حق
اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: للحق دوله وللباطل جوله ؛ ⁽⁵⁰³⁾
حق را دولت باقى و پايدار است و باطل را جولانى بيش نيست و زور نابود شود.⁽⁵⁰⁴⁾
466- مصرف مال
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من يكتسب مالا من غير حله يصرفه فى غير حقه ؛ ⁽⁵⁰⁵⁾
هر كس مالى را از غير راه حق و حلال به دست آورد، به مصرف ناحق صرف خواهد كرد.⁽⁵⁰⁶⁾
467- مقام شامخ على (ع )
على عليه السلام ، در چه مقام شامخى قرار گرفته است ، اين انسان است و انسان ساز، به ما مى فرمايد:
به سوى من بياييد و به خوى من در آييد كه ميزان قسط منم ، منطق صدق منم ، معيار حق منم ، مكيال عدل منم .
انسان ، يعنى خاتم صلى الله عليه وآله ، انسان يعنى على ، انسان ، يعنى امام صادق و امام باقر عليه السلام ، انسان يعنى كسانى كه در مسير آنها و در خط آنها هستند.⁽⁵⁰⁷⁾
468- عمر هلاك مى شد!
خداوند تعالى فرمود: و تعيها اذن و اعيه اكثر مفسران بر آن رفته اند كه مقصود، در اين آيه شريفه ، على است .
ديگر آن كه على عليه السلام عمر را سنگسار نمودن زنى كه پس از مدت شش ماه باردارى بچه اش به دنيا آمده بود، نهى كرد و او در حق على عليه السلام گفت : اگر على نبود عمر هلاك مى شد! ⁽⁵⁰⁸⁾
469- قضاوت جاويدان
عمر دستور داد زنى را كه مدت باردارى اش شش ماه بوده است (و فرزند از او به دنيا آمد)، رحم كنند؛ اميرالمؤمنين بدو فرمود: از كتاب خداى تعالى ، عليه (حكم ) تو دليل مى آورم ؛ در آن جا كه مى فرمايد:
و حمله وفصاله ثلثون شهرا ⁽⁵⁰⁹⁾
و نيز مى فرمايد: والوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعه ⁽⁵¹⁰⁾بنابراين ، هنگامى كه زن دو سال تمام كودكش را شير دهد و حمل و فصالش نيز سى ماه حمل او شش ماه خواهد بود.
عمر چون اين استدلال را شنيد زن را رها كرد. اين حكم چنان ثابت گشت كه از آن به بعد، صحابه و تابعين بدان عمل نمودند و تا به امروز هم چنان باقى و معتبر است .⁽⁵¹¹⁾