س 62 :
چرا حرامزاده ها ارث نمى برند؟
ج :
از احكام مسلّم ولدالزنا اين است كه ارث نمى برد از زانى و زانيه و بستگان آنها و از او نيز ارث برده نمى شود و اگر بميرد و مالى داشته باشد در حكم ((من لاوارث له )) است كه رجوعش به امام يا نايب امام است ؛ زيرا ارث موقوف به نسب صحيح شرعى است و ولدالزنا نسب صحيح شرعى ندارد و نطفه اى كه به زنا منعقد شود احترامى ندارد. بلى از بعضى روايات استفاده مى شود مستحب است وصيت كنند كه ترحما (نه ارثا و استحقاقا) چيزى به او بدهند همانطورى كه در كتاب كافى مروى است كه مردى از انصار خدمت حضرت باقر( عليه السّلام ) عرض كرد: غلام خود را ديدم كه با جاريه ام زنا نمود و او از غلام حامله شده ، پس از نه ماه دخترى زاييد، حضرت فرمود: آن دختر را نگاهدار و او را نفروش ‍ و انفاق كن بر او تا بميرد يا براى او فرجى بشود ((وقتى مرگ تو فرارسيد، وصيت كن ازمال تو بر او انفاق نمايند)). ديگر اينكه اگر بنا بوده كه حرامزاده ارث ببرد،
اولا:
اشتهار زنا و جعل شهادت دروغ ، رواج مى يافت
و ثانيا:
ممكن بود عده اى به شهادت دروغ حرامزاده اى را به شخص متوفاى متمولى نسبت داده و از اين راه اءخّاذى نمايند.
س 63 :
آيا يهوديان و مسيحيان عصر حاضر، ذاتا نجس مى باشند يا به علت عدم پرهيز آنها از نجاسات ؟ و آيا فرقه اى از كليميان كه خدا را جسم مى دانند و يا عزير را پسر خدا مى نامند و همچنين فرقه اى از مسيحيان كه عيسى را خدا يا پسر خدا مى دانند كافر نجس العين هستند؟
ج :
اكثر فقها رضوان اللّه عليهم به نجاست ذاتيه يهود و نصارا قايلند و قليلى عقيده به طهارت ذاتيه و نجاست عرضيه آنها دارند به دليل اينكه چون يهود و نصارا از شرب خمر و خوردن گوشت خوك پرهيز نمى نمايند نجس هستند.
چون شرح و بيان اين مساءله موقوف به ذكر ادله طرفين و تحقيق در اطراف آن ادله است و فراغت بيشترى لازم دارد، از جواب تفصيلى اين مساءله معذرت مى طلبم .
س 64 :
نذر در هر موردى جايز است يا فقط در موردى كه طرف رجحان بر شخص معلوم باشد؟
ج :
متعلق نذر بايد رجحان شرعى آن ثابت باشد به اينكه بجا آوردن واجب يا مستحبى يا ترك حرام يا مكروهى باشد. به عبارت ديگر بايد عبادت و طاعت باشد و از چيزهايى باشد كه بتوان با آن به خداوند تعالى تقرب پيدا كرد.
س 65 :
منى از شخصى كه صد سال قبل مرده با وسايل شيميايى نگاهدارى نموده و به زنى بدون شوهر در مواقعى كه تخمدان مستعد است ، تلقيح مى كنند، آيا مولودى كه حاصل مى شود حرامزاده است ؟
ج :
شبهه اى در حرمت عمل مزبور و حرامزاده بودن بچه اى كه متولد مى شود نيست .
سؤ الات متفرقه 
س 66 :
قرآن تحدى فرموده به اينكه حتى يك آيه مثل قرآن نمى توانيد بياوريد، چه مى فرماييد درباره سوره ولايت ، كه در قرآن نيست و مى گويند چون آياتى در سوره مزبور در مدح اميرمؤ منان ( عليه السّلام ) ذكر شده آن را از قرآن حذف نموده اند، آيا سوره مذكور كلام بارى تعالى است ؟
ج :
شكى نيست كه ((سوره ولايت )) از ملفقات و مجعولات جهال است و تلفيق كننده آن مقدارى از آيات قرآن مجيد را با مقدارى كلمات غير مربوطه خود به زشت ترين تركيبى جمع نموده و تقريبا 25 آيه قرار داده و آن را مسمى به ((سورة الولاية )) نموده است .
اما وجه بطلان نسبت اين سوره مجعوله به كلام خداوند ،
اولا:
صاحب كتاب ((فصل الخطاب )) پس از نقل اين سوره مجعوله از كتاب ((دبستان المذاهب )) مى فرمايد: در هيچيك از كتب شيعه اسمى از اين سوره نيست فياللعجب از صاحب كتاب دبستان المذاهب از كجا اين سوره را پيدا كرده و به چه جراءت به شيعه نسبت داده .
ثانيا:
هر صاحب ذوق سليمى از خواندن آن ، مجعوليتش را مى فهمد؛ زيرا هيچ شباهتى به اسلوب قرآن مجيد ندارد بلكه در نهايت ركاكت و زشتى است .
ثالثا:
مشتمل است بر غلطهاى بسيارى كه بر كسانى كه از علوم ادبيه يعنى صرف و نحو و معانى بيان بااطلاع هستند پوشيده نيست و از جمله اغلاط واضحه آن اين جمله است :((واصطفى من الملائكة و جعل من المؤ منين اولئك فى خلقه )).
((وبرگزيده از ملائكه و قرار داده از مؤ منين ؛ ايشان در خلق او هستند)).
اين سه جمله،
اولا:
غير مربوط به يكديگرند و تركيب آنها هيچ مناسبتى .ندارد
و ثانيا:
هر يك از اين سه جمله كلام تام نيستند، ناقص اند و مفيد نمى باشند.
در جمله اول ، جاى سؤ ال از اين است كه چه چيز از ملائكه بر گزيده . و از جمله ثانى ، چه چيز از مؤ منين قرار داد و از جمله ثالث ((اولئك )) اشاره به كيست ؟ و مراد از اين جمله ناقصه چيست ؟
و از جمله اغلاط آن اين است :
((مثل الذين يوفون بعهدك انى جزيتهم جنات النعيم )).
((مثل كسانى كه وفا مى نمايند به عهد تو به درستى كه من جزا مى دهم ايشان را بهشت )).
پس بايد سؤ ال كرد از گوينده اين كلمات مثل وفا كنندگان كه اول جمله است چيست ؟
ديگر از اغلاط اين سوره اين است :
((ولقد ارسلنا موسى و هرون بما استخلف فبغوا هرون فصبر جميل )).
آيا ((بمااستخلف )) به چه معنا ست ؟ و همچنين ((فبغوا)) يعنى چه ؟ و امر به صبر جميل خطاب به كيست ؟
ديگر از آيات غلط اين است :
((ولقد اتينا بك الحكم كالذى من قبلك من المرسلين و جعلنا لك منهم وصيا لعلهم يرجعون )).
بايد از گوينده اين جملات غير مربوطه سؤ ال كرد،
اولا:
((اتينا بك الحكم )) چه معنا دارد.
و ثانيا:
مرجع ضمير ((منهم و لعلهم )) كيست ؟
مرحوم آشتيانى - عليه الرحمه - در حاشيه رسائل مى فرمايد: شكى نيست كه اين سوره از قرآن نيست ؛ زيرا هر كس آشناى به علم عربى باشد مى تواند مثل آن را بياورد. و حقير عرض مى نمايم هيچ وقت شخص عالم به علوم عربيه چنين كلمات مهمله و جملات غير مربوطه نمى گويد گذشتيم از فصاحت و بلاغت ، لااقل نبايد غلط صريح در كلام باشد و صدر آيه با آخر آيه به هيچ وجه مناسبت و ارتباط ندارد.
س 67 :
علوم : اصول فقه ، معقول و منقول ، كلام ، منطق ، معانى بيان و حكمت ، هر كدام در چه چيز بحث مى كند؟
ج :
((علم معقول )):
عبارت است از علمى كه قضاياى عقلى در آن بحث مى شود و طريق اثبات آنها هم عقل محض است .
((منقول )):
علمى است كه قضاياى مورد بحث آن احكام شرعيه و طريق اثبات آنها فقط شرع است به وسيله كتاب و سنت . به عبارت اخرى : مورد بحث در معقول ، عقليات و در منقول ، نقليات است ؛ مانند ((علم حكمت )) كه عقلى و ((فقه )) كه از علوم نقلى است .
((علم اصول )):
علمى است كه در آن از قواعد فقه بحث مى شود.
((قواعد فقه )):
مدخليت در استنباط احكام فقه دارد كه بدون دانستن اين قوانين نمى شود حكم شرعى را از ادله اربعه فقه كه عبارت از كتاب و سنت و اجماع و دليل عقل باشد، استنباط نمود.
((علم فقه )):
علمى است كه در آن از احكام كليه شرعى ، يعنى واجبات ، محرمات ، مستحبات ، مكروهات و مباحات از روى ادله تفصيليه آنها يعنى ادله اربعه كه ذكر شد، بحث مى شود.
((علم كلام )):
در اين علم از كيفيت اثبات عقايد دينى از روى برهان بحث مى شود و دفع شبهات و شكوك مى شود (مراد به عقايد دينى ، علم به مبداء تبارك و تعالى و به صفات و اسما و افعال او و علم نبوت و امامت وعلم به معاد و فروعات آن است ).
((منطق )): علمى است كه قواعد محفوظ داشتن فكر از خطا و اشتباه را مى آموزد و به عبارت ديگر، منطق ، ميزان تشخيص صواب و خطاست در جميع احكام عقلى .
((معانى بيان )):
علم به كيفيت ((فصاحت )) در كلمه و ((بلاغت )) در كلام است .
((حكمت )):
علم به احوال جميع موجودات از مجرّدات و ماديات و جواهر و اعراض ‍ و اقسام اين دو است .
س 68 :
گويند روز تاسوعا حضرت سيدالشهدا( عليه السّلام ) و اصحاب آن بزرگوار محصور بودند، پس چطور حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه - سلام اللّه عليهما - در ميان نظارت انبوه لشكر به آن حضرت پيوستند؟
و در روايتى از حضرت سكينه - سلام اللّه عليها - نقل شده است كه شب عاشورا حضرت حسين ، خطبه اى ايراد فرموده و از شهادت خود و همراهان خبر دادند، عده اى از لشكر آن حضرت با خداحافظى و عده اى بدون توديع رفتند، اين روايت هم با محصور بودن متباين است .
ديگر اينكه اگر همراهان حضرت در رفتن بلامانع بودند، چرا حضرت ، اهل بيت خود را كه تقاضاى رفتن به مدينه را داشتند همراه آنان نفرستادند البته رفتن خودحضرت گذشته از آنكه فرار محسوب مى شد سزاوار هم نبود ولى فرستادن اهل بيت چه مانعى داشت در حالى كه حضرت كشته شدن خود و ياران خويش را قطعى و اسارت اهل بيت را حتمى مى دانستند.
ج :
راجع به كيفيت آمدن جناب حبيب و جناب مسلم ( عليهماالسّلام ) به كربلا در كتب مقاتل ثبت گرديده كه آن دو بزرگوار با كمال مشقت از كوفه فرار نموده ، روزها در گودالها پنهان شده و شبها در نهايت سختى حركت مى كردند و در شب هفتم يا هشتم محرم وارد كربلا شدند.
اما راجع به برگشتن عده اى از همراهان حضرت سيدالشهداء( عليه السّلام ) در شب عاشورا، با محصور بودن آنها منافات ندارد؛ زيرا در صحراى وسيعى كه مشتمل بر تپه ها و گودالها بوده ، فرار نمودن عده اى متفرق نه مجتمع آن هم در شب تاريك امرى ممكن است و مى تواند افتان و خيزان فرار كنند و نيز ممكن است جزء لشكر دشمن شده و بعد از آنها جدا شوند.
امااينكه چراحضرت حسين ( عليه السّلام )اهل بيت خود را همراه فراريان نفرستاد،
اولا:
بردن اهل بيت براى مصلحت و ماءموريتى بود كه تاريخ و اسارت آنان ، آن مصلحت را بيان نمود.
و ثانيا:
بديهى است وقتى كه فرار مرد به تنهايى مشكل باشد، البته به اتفاق زن و بچه محال خواهد بود و فرار مكشوف خواهد شد.
و نيز گوييم : بر فرض هم كه ممكن و ميسر مى بود، آن حضرت كه صاحب غيرت الهيه است چگونه راضى مى شد كه اهل بيت خود را به كسانى بسپارد كه اعتمادى به دين آنها نيست و وفا و عهد و فتوت ندارند.
آنهايى كه شب عاشورا مولاى ما را ترك كردند، مردمانى بودند دنياپرست ، سست عهد، ضعيف الايمان يا فاقد الايمان و لذا حضرت سكينه مى فرمايد چون پدرم را تنها گذاشته و ده نفر و بيست نفر مى رفتند و باقى نماند مگر هفتاد و يك نفر، مرا گريه گرفت و گفتم :
((اللهم انهم خذلونا فاخذلهم ولا تجعل لهم دعائا مسموعا
وسلط عليهم الفقر و لا ترزقهم شفاعة جدى يوم القيمة )).
س 69 :
روح با بدن چند نوع علاقه دارد وعلايق خود را در هر مرحله به چه نحوى سلب مى نمايد؟
ج :
از جمله علاقه هاى روح به بدن ، ((علاقه تربيت )) است . حضرت رب العالمين ، روح را مربى بدن قرار داده است و معناى تربيت ، رساندن شيئى است به كمالى كه از آن انتظار مى رود. خلاصه مطلب اينكه : تصرفات روح در بدن دو قسم است :
اول :
تصرفات طبيعى و غير اختيارى و تكوينى مانند جهاز تنفس و جهاز هاضمه .
دوم :
تصرفات ارادى و اختيارى مانند ادراكات حواس پنجگانه و ساير تدبيرات ارادى روح در بدن ، در حالت خواب ، قسم اول است و دوم نيست و در مرگ ، هر دو قسم تصرف از بين مى رود.
همچنين روح باذن اللّه تعالى هر عضوى از اعضاى بدن و هر قوه از قواى مملكت تن را به كمال مترقب از او مى رساند.
از جمله علايق ، ((علاقه تدبير)) است ؛ يعنى دستگاه تغذيه بدن و قواى تنميه و فروع آن كه از آن جمله است توليد مثل نمودن و قواى ادراكيه و قواى اراديه تماما به تدبير روح است به اذن اللّه تعالى بطورى كه اگر سوزنى يا خارى به پاى او برسد، فورا در مقام دفع آن بر مى آيد و از عجايب روح اين است كه باز نمى دارد او را كارى از كار ديگر و در آن واحد صدها قوه كه در مملكت بدن است مشغول به كار نموده و تدبير هر يك مانع از تدبير ديگرى نمى شود؛ مثلا در زمان واحد، چشم مى بيند، گوش مى شنود، زبان نطق مى نمايد، شامه استشمام نموده ، ذائقه مى چشد، دست و پا حركت مى كند، قواى تغذيه و تنميه و فروعات آنها همه مشغول انجام خدمتند.
و از جمله علايق ((علاقه حكومت )) است ؛ يعنى روح در مملكت بدن حاكم و فرمانفرماست و جميع قواى او مسخر و مطيع اراده روح است و هرچه اراده نمايد بدون فاصله فورا اطاعت مى نمايد؛ چنانچه در حركت زبان در وقت اراده نطق و باز شدن چشم و بسته شدن آن در وقت اراده ديدن يا نديدن و غير آنها محسوس است ، بلى گاه مى شود در اثر مرضى كه عارض بدن مى شود، بعضى از اين قواى مذكوره از تحت اطاعت روح خارج شود؛ چنانكه در موقع مرگ تماما از اطاعتش خارج مى شوند.
س 70 :
چه قسم از رؤ يا را مى توان صادق و كدام را مى توان كاذب يا اضغاث احلام تشخيص داد؟
ج :
((رؤ يا)) بر دو قسم است : ((رحمانى و اضغاث احلام )).
((رؤ ياى رحمانى )) آن است كه از طرف پروردگار عالم ، معانى در عالم خواب به روح القا شود و اين بر دو قسم است : يكى آنكه محتاج به تعبير نيست و آن وقتى است كه معنا به همان صرافت نخستين در ذاكره تا وقت بيدارى باقى بماند و يا محتاج به تعبير است و آن وقتى است كه معنا مبدل شده باشد به صورت مناسبه مثل مبدل شدن علم به صورت شير به مناسبت خير كثير داشتن شير و ماده غذايى جسم بودنش چنانكه علم ماده غذايى روحانى است .
اما ((اضغاث احلام )) پس بر سه قسم است ؛ زيرا منشاء آن يا وساوس ‍ شيطانى است كه موجب اذيت و وحشت بيننده مى گردد و يا اينكه او را به امرى كه منكر است شرعا يا منجر به منكر مى گردد، تحريص و ترغيب مى نمايد و يا اينكه منشاء آن حديث نفس و افكار و خيالاتى كه در خود شخص موجود است مثل اينكه با كسى كينه دارد پس در خواب خود را مشغول منازعه و مجادله و محاربه مى بيند و يا اينكه منشاء آن غلبه اخلاط است ؛ يعنى صفرا و سودا و بلغم و خون مثلا اگر ((صفرا)) غالب شود، در خواب رنگهاى زرد و طعمهاى تلخ و مسموم و صاعقه و نظاير اينها مى بيند؛ زيرا صفرا گرم و تلخ است . و كسى كه ((سودا)) بر او غالب باشد چيزهاى سوزنده و رنگهاى سياه و طعمهاى ترش ‍ مى بيند. و كسى كه ((بلغم )) بر او غالب باشد رنگهاى سفيد و آب و باران و برف مى بيند. و كسى كه ((خون )) بر او غالب باشد رنگهاى قرمز و طعمهاى شيرين و انواع طرب مى بيند.
طريق تشخيص رؤ يا به اين است كه اولا رجوع به مزاج خود كند و ببيند اگر در حالت رؤ يا در كمال اعتدال بوده پس معلوم مى شود كه از غلبه اخلاط نيست پس از آن رجوع به حالت خود قبل از خواب نمايد و ببيند آنچه را كه در خواب ديده اگر هيچ سابقه در بيدارى نداشته پس معلوم مى شود حديث نفس ‍ نبوده ، پس از آن ببيند اگر رؤ يا ترغيب به منكرى يا چيزى كه منجر به منكرى مى شود نبوده و نيز موجب اضطراب و پريشانى نبوده معلوم مى شود منشاء آن وساوس شيطانى نبوده و پس از آنكه شخص مطمئن شد كه اضغاث احلام نبوده ، معلوم مى شود رحمانى بوده است .
اما طريق دانستن تعبير رؤ ياى رحمانيه و تشخيص مراد و مطلوب از آنها پس براى آن طرقى است از آن جمله مراجعه نمودن به روايات كثيره كه از اهل بيت (عليهم السّلام ) در باب تعبير رؤ يا وارد شده است و مقدارى از آنها در اواخر ((دارالسلام ))مرحوم حاجى نورى و در جلد 14 بحارالانوار موجوداست و از آن جمله مراجعه نمودن به مناسبات آيات قرآن مجيد مثل اينكه اگر در خواب ببيند اذان مى گويد و رحمانى باشد تعبير مى شود به توفيق حج به مناسبت آيه شريفه :
(وَ اَذّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ...).⁽¹³⁸⁾
در صورتى كه بيننده صالح و متقى باشد مثل تعبير ريسمان به عهد:
(وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ...).⁽¹³⁹⁾
و چوب خشك به نفاق :
(... كَاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ...).⁽¹⁴⁰⁾
و سنگ به قساوت :
(...فَهِىَ كَالْحِجارَةِ ...).⁽¹⁴¹⁾
و خوردن گوشت ميت به غيبت كردن :
(...اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَاءكُلَ لَحْمَ اَخيهِ مَيْتا...).⁽¹⁴²⁾
و لباس و تخم به زنها:
(...هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ...).⁽¹⁴³⁾
(كَاَنَّهُنَّ بَيضٌ مَكْنُونٌ).⁽¹⁴⁴⁾
و از آن جمله رجوع به مناسبات اسما و معانى است مثل اينكه در خواب ببيند كسى را كه اسم او ((راشد)) باشد، اين به رشد وهدايت تعبير مى شود يا اسمش ((سالم )) باشد، به سلامتى تعبير مى شود و هكذا.
و از آن جمله است رجوع به مناسبات عالم ملكوت و حقايق و اسرار عوالم غيب ؛ مثلا اگر در خواب ببيند مرده است به طول عمر و بقا و حيات دنيويه او تعبير مى شود؛ زيرا حيات دنيويه نسبت به حيات پس از مرگ در حقيقت موت است در اثر كمى حظوظ روح و محجوب بودنش و مبتلا بودنش ‍ در اين عالم و حيات حقيقى حيات پس از مرگ است و مثل اينكه اگر ببيند او را به حجله عروسى و اطاق دامادى مى برند معلوم مى شود مرگ او نزديك است ؛ زيرا مرگ براى مؤ من ، اول شادى اوست همانطورى كه مروى است كه پس از سؤ ال و جواب در قبر به او مى گويند بخواب ، مثل خوابيدن عروس در حجله اش .
پوشيده نماند آنچه گفته شد از اقسام تعبير، كلياتى است كه تطبيق آنها بر موارد جزئى در نهايت اشكال است و ميسر نيست مگر براى كسى كه خداى تعالى نورى به او افاضه فرمايد كه به بركت آن ببيند و تشخيص دهد و از اين نور به ((فراست )) تعبير مى شود.
س 71 :
آيا عطسه فرد يا زوج كه بين عوام از آن به صبر در امور يا به تعجيل تعبير مى شود در روايات ، اصلى دارد؟ نسبت به تفاءل و تطيّر توضيح مرقوم فرماييد.
ج :
آنچه در بين عوام مشهور است از صبر نمودن به اقدام در امرى كه به مقارن آن كسى عطسه نمايد، در احاديث اثرى از اين حرف ديده نشده ، بلى در روايات رسيده است كه عطسه شاهد صدق كلام است ؛ يعنى اگر مقارن كلامى ، كسى عطسه نمايد دليل بر صدق آن كلام است و اگر دو مرتبه عطسه واقع بشود، دو شاهد است بر صدق كلام . و نيز وارد است كه عطسه مريض دليل بر عافيت اوست . و نيز امان از موت است تا سه روز و يا هفت روز. و نيز از رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله مروى است كه عطسه نافع است براى تمام بدن ، مادامى كه از سه مرتبه تجاوز نكند و اگر بيشتر شد پس مرض و درد است .
و اما نسبت به ((تفاءّل و تطيّر)) تفاءل آن است كه شخص از ديدن يا شنيدن چيزى اميد به خيرى مناسب آن در دلش پديد آيد مثل اينكه شخصى كه نام او سالم يا فتح اللّه يا نصراللّه باشد وارد شد، پس اميد سلامتى و پيروزى در دلش ‍ پديدار شود.
((تطير)) به عكس آن است كه از ديدن يا شنيدن چيزى انتظار بلايى يا شرى در او پديدار شود مثل اينكه از نشستن جغد بربام خانه انتظار خراب شدن و از ديدن حيوانى يا شخصى كه منظرش منحوس است در اول روز يا اول سفر انتظار خطر يا شرى پيدا كند و اما حكم آن ، پس مستفاد از روايات استحباب تفاءل (فال نيك زدن ) و كراهت تطير (فال بد زدن ) است و سر محبوبيت تفاءل اين است كه شخص در حال تفاءل اميد به فضل الهى و انتظار فرج و الطاف خداوند تعالى را دارد و البته در چنين حالى رو به خير است و لذا رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) فرمود: ((افضل اعمال امتى انتظار الفرج اللّه عزَّوجلَّ))⁽¹⁴⁵⁾ و بالعكس در حال تطير اميدى به رحمت الهى در او نيست ، بلكه داراى سوء ظن و انتظار بلاست .
و اما مؤ ثر بودن تفاءل و تطير:
تفاءل چون مشتمل بر اميدبه فضل و فرج الهى است ، البته مؤ ثر است ؛ زيرا خداى تعالى بنده اى را كه به او حسن ظن داشته باشد ماءيوس ‍ نمى فرمايدبلكه فرموده است :((انا عند حسن ظن عبدى المؤ من )).⁽¹⁴⁶⁾
((من نزد گمان نيك بنده با ايمان خود هستم )).
ولى تطيّر تاءثيرش هنگامى است كه صاحب آن ، آن را اهميّت دهد و انتظار بلا در او شديد شود و اگر اعتنايى به او نكند بلكه به پروردگار خود توكل نمايد برايش اثر سوئى نخواهد داشت چنانكه از رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) مروى است كه : ((كفارة الطيرة التوكل )).⁽¹⁴⁷⁾
و در كتاب كافى از حضرت صادق ( عليه السّلام ) مروى است تطير اثرش تابع حال شخص است اگر آن را سهل گرفت و به آن اعتنايى نكرد و به خدا توكل نمود اثر سوئى نخواهد ديد واگر آن را سخت گرفت و به آن اهميّت داد و آن را پيروى كرد مبتلا مى شود:
((الطيرة على ما تجعلها ان هونتها تهونت و ان شددتها تشددت و ان لم تجعلها شيئا لم تكن شيئا)).⁽¹⁴⁸⁾
س 72 :
در كلمه ((اعهد)) در سوره مباركه يس ، سه حرف حلق متواليا ذكر شده كه بر خلاف فصاحت مى باشد، در اين باره چه مى فرماييد؟
ج :
از جمله شرايط فصاحت كلمه آن است كه تنافر حروف نداشته يعنى بر زبان ثقيل نباشد و اداى آن سخت نبوده بلكه آسان باشد و تشخيص اين معنا به ذوق صحيح است نه به اختلاف مخارج حروف يا قرب وبعد آنها؛ زيرا ممكن است كلمه فصيح مخارج حروف آن به هم نزديك يا حتى از يك مخرج باشند و با اين وصف تلفظ آن كلمه سهل و آسان باشد. و بالعكس ممكن است كلمه مخارج حروف آن مختلف ليكن اداى آن سخت باشد.
وبالجمله ذوق صحيح و وجدان سليم شاهد است بر اينكه كلمه ((اعهد)) اداى آن هيچ سختى ندارد و با كمال سهولت تلفظ مى شود و كلمه ديگرى كه به معناى ((اعهد)) باشد و مثل آن يا فصيحتر باشد در كلمه عرب يافت نمى شود.
س 73 :
در بعضى از روايات دارد خواندن فلان دعا يا فلان نماز يا فلان عمل ، ثواب شهيد يا بنده آزاد كردن دارد يا مثل جهاد در راه خداست ، توضيحا بيان فرماييد چطور ثوابى نظير ثواب كسى كه خونش در راه خدا ريخته شده به قارى فلان دعا داده مى شود؟
ج :
روايات كثيره از طريق عامه و خاصه از حضرت رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) و ائمه ( عليهم السّلام ) رسيده كه مشتمل است بر اجرها و ثوابهايى كه مترتب بر عبادات و اعمال مستحبه مى باشد كه هيچ قابل طرح و رد نيست . و بعضى از اهل ايمان از شنيدن اين قبيل روايات ، شوقى در آنها حاصل مى گردد و در اعمال صالحه بيشتر سعى مى نمايند و يقينا به بعضى از مراتب ثواب خواهند رسيد، خصوصا با ملاحظه آنچه مسلم است كه هر كس روايتى از ثواب به او برسد و به اميد آن عملى را بجا آورد، به آن خواهد رسيد، هرچند پيغمبر( صلّى اللّه عليه و آله ) يا امام ( عليه السّلام ) نفرموده باشند و اين عده از مؤ منين اهل نجات و سعادتند وليكن عده ديگر از شنيدن ثوابها و اجرهايى كه براى اعمال جزئى وارد گرديده است استبعاد مى نمايند، بلكه بعضى جراءت نموده و انكار و رد اين قبيل روايات را مى نمايند و حال آنكه هزاران حديث معتبر و صحيح در اين موضوع در كتب عامه و خاصه موجود است و بعضى ديگر نعوذباللّه استهزا مى نمايند در اثر جهالت و بى خبرى از معانى آن روايات ، لذا براى جلوگيرى از استبعاد عده اى و مفسده انكار يا استهزاى عده اى چند جواب نگاشته مى شود و اميد است از خداوند منان آنچه نوشته مى شود، موجب ازدياد معرفت و بصيرت گردد.
جواب اول :
مستفاد از روايات اين است كه اجر و ثواب بر دو قسم است :
1 - استحقاقى
2 - تفضلى
((ثواب استحقاقى )) آن اجر و مزدى است كه خداى تعالى به حكمت بالغه خود در مقابل هر يك از اعمال صالحه واجبه و مستحبه قرار داده است و بر حسب قرارداد الهيه هر كس آن عمل را بجا آورد مستحق آن مقدار معين از اجر خواهد گرديد و به او خواهد رسيد.
((ثواب تفضلى )) اين است كه زايد از اين مقدار مقرر بر حسب اقتضاى مشيّت خداوند از فضل خود به عباد صالح به بهانه اعمال جزئيه آنها مرحمت مى فرمايد بدون حساب (... وَ اللّهُ ذُوالفَضْلِ الْعَظيمِ).⁽¹⁴⁹⁾
پس از تذكر اين مطلب گوييم : ممكن است رواياتى كه رسيده مثلا هر كس ‍ فلان نماز يا فلان دعا را بخواند، خداى تعالى ثواب شهيد به او خواهد داد، مراد اين باشد كه به اين شخص نمازگزار تفضلا نه استحقاقا، ثواب استحقاقى كشته شدن در راه خدا را مرحمت مى فرمايد و البته آنچه را كه تفضلا به شهيد داده مى شود زايد بر ثواب استحقاقى اش فوق ادراك عقول است .
و به عبارت ديگر، شخص به واسطه فلان نماز به مرتبه استحقاقى شهيد مى رسد نه به مرتبه تفضلى شهيد و در رواياتى رسيده ، كسى كه فلان عمل را بجا آورد براى اوست ثواب صد پيغمبر و صد وصى و ملائكه ، ممكن است مراد اين باشد كه هرگاه صد پيغمبر و وصى اين عمل را بجا بياورند چه مقدار ثواب استحقاقى دارند، همان مقدار را تفضلا به اين شخص عامل مى دهند؛ مثلا اگر وارد شود كسى كه دو ركعت نماز امشب را بخواند ثواب استحقاقى صد پيغمبر را دارد؛ يعنى هرگاه صد پيغمبر اين دو ركعت نماز را بخوانند همان مقدار اجر تقضلا به اين شخص عنايت مى شود نه اينكه ثواب صد پيغمبر كه يك عمر مشغول عبادت و تبليغ رسالت بوده اند به اين شخص داده مى شود.
جواب دوم :
شبهه اى نيست در اينكه اجر و ثواب هر عملى موقوف بر قبولى آن عمل و قبولى هر عبادت واجبه و مستحبه ، موقوف بر اخلاص است : (وَ ما اُمِرُوا اِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصينَ...)⁽¹⁵⁰⁾ و اخلاص را مراتبى است ، مرتبه نخستين اخلاص ، آن است كه آن عمل از ريا وسمعه و شرك خفى نباشد يقينا باطل است و علاوه بر اينكه صاحبش ثوابى نخواهد داشت ، جزء گناهانش شمرده شده و سزاوار عقاب خواهد بود؛ زيرا ريا از گناهان كبيره است و از اقسام شرك شمرده مى شود.
ديگر از مراتب اخلاص آن است كه صاحب عمل ، نظرى به ثواب مترتب بر آن نداشته باشد و داعى او به آن عمل فقط امتثال امر مولا و تقرب به او باشد چنانكه از حضرت اميرالمؤ منين ( عليه السّلام ) مروى است :
((عبادتى كه از خوف عذاب بجا آورده شود، عبادت عبيد و غلامان است و عبادتى كه به طمع بهشت انجام گيرد، عبادت تجار و معامله گران است و عبادتى كه از روى استحقاق حقتعالى انجام گيرد، عبادت احرار است )).
فوق اين مرتبه از اخلاص مراتب ديگرى است كه ذكرش موجب طول كلام است . و پس از دانستن اين مقدمه گوييم ممكن است ثوابهاى كثيرى كه در روايات رسيده به اعتبار مراتب اخلاص باشد؛ جايى كه هر كس هر مرتبه از اخلاص را دارا باشد مرتبه اى از ثواب را خواهد داشت . بر شخص بصير واضح است كه رسيدن به مراتب اخلاص بسيار صعب و محتاج به مجاهدات نفسانيه و افاضات رحمانيه است و هر مرتبه از مراتب آن عزيزالوجود بلكه بعضى از مراتب آن يافت نمى شود مگر براى انگشت شمارى از مردم و امثال ما اگر اعمال عباديمان به مدد الهى داراى مرتبه نخستين اخلاص و از شرك خفى خالى باشد، اميد از خداوند منان آن است كه تفضلا بعضى از مراتب ثواب را عنايت فرمايد، هر چند رسيدن به همين مرتبه از اخلاص هم براى امثال ما خيلى مشكل است ؛ زيرا مادامى كه در دل حب مدح و بغض ذم باشد ماءمون از ريا نخواهد بود. و اگر طورى شود كه اعمال عبادى ما جزء سيئات ما محسوب نشود، بايد خيلى شكر نمود. و جناب سيدبن طاووس (ره ) رسيدن به ثوابهاى مترتبه بر اعمال را كه در روايات رسيده موقوف دانسته به دارا بودن مرتبه دوم از اخلاص كه ذكر گرديد؛ يعنى اين ثوابها براى كسى است كه عملش به طمع ثواب نباشد. و بالجمله اگر در حديثى مشاهده نموديد اگر كسى فلان عمل بجا آورد ثواب صد شهيد دارد هيچ جاى تعجب و استبعاد نيست ؛ زيرا يقينا مراد كسى است كه داراى مرتبه اى از مراتب اخلاص باشد و چنانكه قبلا ذكر گرديد دارا شدن هر مرتبه از مراتب اخلاص بدون مجاهدات نفسانيه ميسّر نخواهد شد، اگر شهيد يك دفعه به ميدان جنگ مى رود و كشته مى شود، طالب اخلاص ، شبانه روز در ميدان جنگ با نفس خود و شيطان است .
در كتاب شريف كافى ، مروى است كه رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) از غزوه اى مراجعت فرمودند و به اصحاب فرمودند:
((مرحباً بقوم قضوا الجهاد الا صغر وبقى عليهم الجهاد الا كبر))⁽¹⁵¹⁾.
وچون ازحضرت سؤ ال نمودندكه جهاداكبرچيست ،فرمود:((جهاد با نفس )).
جواب سوم :
سبب استبعاد و يا انكار اين قبيل روايات اين است كه شخص مى بيند خواندن فلان دعا يا فلان نماز يا صوم يا اطعام وغير آنها در كمال سهولت انجام مى گيرد؛ مثلا در مدت چند دقيقه مى شود آن دعا يا نماز يا فلان سوره را خواند وليكن جهاد يا حج در كمال سختى است ، چگونه موازنه مى شود بين فلان دعا و كشته شدن در راه خدا؟
جواب :
اين توهمى است باطل و منشاء آن غفلت از مراد از دعا و نماز و ساير عبادات است ؛ چون خيال كرده كه مراد همان انجام صورت آنهاست و البته آن هم در كمال سهولت است و حال آنكه صورت عبادات به تنهايى قيمت ندارد ((و شاءن و اهميت هر عملى به مقداردارا بودن حقيقت و به اعتبار روح آن عمل است )) همانطورى كه بدن بى روح شاءنى ندارد، صورت عبادات به تنهايى ارزشى ندارد؛ مثلا اگر كسى دو ركعت نماز بخواند و فقط بدنش مشغول حركات مخصوص از قيام و ركوع و سجود و زبانش به قرائت و ذكر مشغول وليكن از اول نماز تا آخر، توجه قلبش جاهاى ديگر باشد؛ مثلا در عوض اينكه در حال قيام متذكر قيام بين ((يدى اللّه )) باشد و در حال ركوع متذكر ادب و خضوع للّه و در حال سجده متذكر انجام وظيفه عبوديّت يعنى خشوع للّه و در حال تسبيح متذكر منزهيّت حقتعالى و در حال تكبير متذكر عظمت او و در حال حمد متذكر نعمتهاى او و در تهليل متذكر وحدانيت او و هكذا در تمام اين حالات متذكر حالات شخصيش و معاملاتش با اهل دنيا باشد، اين نماز بى روح اگر مبعّد نباشد يقينا مقرّب نخواهد بود و چگونه آن همه ثوابهاى عظيم براى چنين نمازى خواهد بود و همچنين كسى كه مشغول خواندن دعايى بشود در حالى كه از اول تا آخر فقط زبانش مشغول حركت است عملش بسيار كم نفع است ؛ و اگر در روايتى ديديد كه براى خواندن فلان دعا، ثواب شهيد است يقينا در صورتى است كه داراى حقيقت و روح دعايى باشد و حقيقت دعا عبارت است از يقين به عجز و اضطرار خود و جميع ما سوى اللّه در جميع امور و ياءس ‍ از جميع اسباب و اينكه مؤ ثريت آنها موقوف به اذن حقتعالى است و كمال انقطاع ودل بريدگى از غير او و تمام توجه به سوى او. و اگر اين حالت در موقع خواندن دعا براى كسى پيدا شود، يقينا با حال كسى كه به ميدان جنگ مى رود و در راه خدا كشته مى شود مساوى خواهد بود، بلكه ممكن است مرتبه كامله اين حالت اگر براى كسى ميسّر گردد به مراتب بهتر و بالاتر باشد از حالات بسيارى از شهدا در موقع جهاد كردن آنها و بالجمله اگر كسى در موقع خواندن دعا حالش مثل حال شهيد درموقع جهادش باشد؛ يعنى همانطورى كه شهيد مى رود براى كشته شدن چگونه دل بريده است از جميع علايق و تمام توجهش به پروردگارش است اگر دعا خوان اين حال را دارا شود، يقينا با شهيد فرقى نمى كند.
اگر گفته شود كه هر چند به حسب حال و حقيقت هر دو مساوى باشند يقينا صورت عمل شهيد سخت تر از صورت عمل خواننده دعاست ، جواب گوييم : همانطورى كه در جواب دوم اشاره شد، پيدايش اين حالت به سهولت ميسّر نيست و بدون مجاهدات نفسانيه دست نمى دهد و تا كسى هزارها دفعه با نفس و شيطان جهاد نكند، چگونه چنين حالات عزيزالوجودى نصيبش مى گردد؟
نظيرآنچه درباب دعاذكرگرديدمرحوم ((شيخ ‌جعفرشوشترى )) عليه الرحمه در كتاب ((خصايص الحسينيه )) در بيان توجيه حديث نبوى در باب فضيلت زيارت حضرت سيدالشهداء( عليه السّلام ) نقل مى كند كه رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) فرمود: ((زيارت حسين معادل است با نود حج و نود عمره كه من بجا آورم )).
مى فرمايد: ((و اينكه زيارت آن حضرت معادل با حج پيغمبر است ، شايد جهتش اين باشد كه چون زاير از روى شوق و محبت آن سرور و محبت حضرت رسول ( صلّى اللّه عليه و آله ) به سوى زيارت او رود، بيت اللّه حقيقى را زيارت نموده است به قلبى كه مناسب است با قلب پيغمبر( صلّى اللّه عليه و آله ) در محبت و ارتباط پس چون حاضر شود نزد قبر او يا از دور قلب خود را متوجه آن جناب سازد و زيارت كند با دل شكسته پس گويا به قلب محمد( صلّى اللّه عليه و آله ) توجه نموده است به آن جناب و چون شنيد كه پيغمبر خدا بر آن حضرت رقت نمود در وقتى كه به پشت آن سرور سوار شد در حال سجودش كه او را به زير نياورد بلكه صبر نمودتا خود به زيرآيد پس اگر تصور كنى در وقت زيارتش كه آن حضرت از ضربت نيزه ((صالح بن وهب )) ملعون به زمين افتاد و به سلام ، جبران قلب او را نمايى پس آن مانند اين است كه پيغمبر خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) قصد او را نموده باشد و چون آن سرور افضل است از بيت اللّه به نود مقابل به جهت سرى كه بر ما معلوم نيست از اين جهت ثواب زيارت اوثواب نود حج پيغمبر را خواهد داشت )).
خلاصه فرمايش شيخ اين است كه اگر كسى به همان نحو توجه قلبى و محبت و رقت كه رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) به حسين ( عليه السّلام ) توجه مى فرمايد متوجه و به همان حال زيارت كند براى اوست ، ثواب حج رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) و چون ادامه اين بحث موجب طول كلام مى شود به همين مقدار اكتفا گرديد.
س 74 :
آب دهان و آب بينى و آب گوش كه توليد مى شود آيا اشك چشم هم به مثابه آنها توليد مى شود يا در اثر سوزش قلب و بخار متصاعد از قلب حادث مى شود؟
ج :
مقدارى از رطوبات كه لازمه ديدن است هميشه در طبقات چشم موجود است و بيرون آمدن آب از چشم به سبب امور خارجى و داخلى است كه در وقت پيدايش سبب ، آب از چشم خارج مى شود. از آن جمله سوزش قلب است كه در اثر تصور و ادراك امور ناملايم و موحش ، دل مى سوزد و اشك توليد شده جارى مى شود و ناگفته نماند كه هر قوه كه در كار انداخته شد متدرجا زياد مى گردد و همچنين اگر غالبا شخص به فكر ناملايمات افتاد و گريان شد، البته توليد اشك چشم بيشتر مى شود به طورى كه غالبا چشمش گريان است و اگر اين حالت سببش امور باقيه از قبيل خوف الهى يا شوق لقاى او يا فراق دوستان او يا غير اينها باشند، بهترين وسيله سعادت است : ((رزقنا اللّه تعالى )).
س 75 :
فرق بين سماع و استماع چيست ؟
ج :
((سماع )):
به معناى شنيدن و رسيدن صوت به گوش شنونده بدون قصد والتفات اوست .
((استماع )):
گوش دادن به قصد شنيدن و فهميدن است وبه همين جهت استماع غنا حرام ولى سماع آن حرام نيست و اگر صداى غنا بدون قصد و التفات به گوش ‍ برسد عيبى ندارد. و نيز در مساءله آيه سجده اگر كسى استماع نمايد بر او سجده كردن حتما واجب است ولى اگر مجرد سماع باشد، احتياط آن است كه سجده نمايد.
س 76 :
رياضت رحمانى جايز است فرق بين رياضت رحمانى و شيطانى كدام است ؟
ج :
((رياضت رحمانى )):
عبارت است از مواظبت وسعى نمودن انسان كه جميع حركات و افعالش ، بر طبق اوامر الهى باشد و حركتى از روى هواى نفس از او سر نزند. و به عبارت ديگر، رياضت رحمانى سعى نمودن در تحصيل ملكه تقواست و چون تقوا مراتبى دارد پس رياضت هم سعى در تحصيل مراتب تقواست براى خلاصى و نجات ازمهالك و خطرات و رسيدن به درجات عاليات .
حضرت اميرالمؤ منين ( عليه السّلام ) در ضمن مكتوبه اى كه براى ((عثمان بن حنيف )) مرقوم فرمودند و در نهج البلاغه است ، مى فرمايد:
((و انما هى نفسى اءروضها بالتقوى لتاءتى آمنة يوم الخوف الاكبر و يثبت على الجوانب المزلق )).⁽¹⁵²⁾
((جز اين نيست كه همت و مقصد من ، نفس من است كه رياضت دهم او را به پرهيزگارى تا ايمنى يابد در روز ترس بزرگتر كه آن احوال قيامت است و انواع عذابها و عقوبتها و ثابت و مستقر باشد بر اطراف لغزشگاه كه آن طريقه دين و صراط مستقيم است )).
و اما مراتب و اقسام رياضت رحمانى كه رياضت نفس است به تقوا:
مرتبه اوّل :
آوردن همه واجبات و ترك كردن همه محرمات ؛ يعنى سعى كند واجبى از او فوت نشود و مطابق با دستور الهى بجا آورده شود و حرامى از محرمات از او صادر نشود و بر صاحبان بصيرت پوشيده نيست اهميت اين مرتبه از تقوا و سختى تحمل اين درجه از رياضت بر نفس ؛ مثلا يكى از شرايط صحت واجبات عبادى ، ((اخلاص در نيت است ))، بلكه رياى در عبادت مطلقا علاوه بر اينكه مبطل آن عمل است خود بنفسه حرام و از مراتب شرك است و چه بسيار سخت است تحصيل اخلاص در عبادات .
علامه مجلسى ( ؛ ) در شرح كافى مى فرمايد مادامى كه شخص در دلش ‍ حب مدح و بغض ذم است ، از خطر ريا محفوظ نيست و بالجمله انجام دادن واجبات حقيقتا از رياضيات شاقه است و لذا در اصول كافى از رسول خدا( صلّى اللّه عليه و آله ) مروى است كه :
((قال اللّه و ما تَحَّبَبَ الى عبدى بشى ء احبَّ الىّ مما افْتَرضته عليه )).⁽¹⁵³⁾
((نزديك نشده است بنده به سوى من به سبب عملى كه محبوبتر باشد نزد من از آنچه را كه واجب نمودم بر او)).
يعنى هيچ چيز مثل اداى واجبات مقرب عبد به سوى پروردگارش نيست و همچنين ترك محرمات بسيار مشكل و بر نفس گران است مثلا از جمله محرمات ، ترك دروغ و غيبت و تهمت و امثال آنهاست و سخت بودن مواظبت بر ترك آنها ظاهر است .