به بهانه سالروز شهادت شهید مطهرى

مدخل

نهضت دفاع از حقوق زنان به عنوان شاخه اى از نهضت حقوق بشر در دهه هاى اخیر صبغه اى غربى یافته و ضمن آنکه توانسته در عرصه هایى به دفاع از حقوق زنان بپردازد، در عرصه هایى نیز محرومیت ها و مشکلات فراوانى براى آنها و براى جامعه پدید آورده است. این ناکامى و مشکل زایى ناشى از نقص بزرگى است که در این نهضت وجود دارد و شهید آیت اللّه مطهرى ـ قدس سره ـ به آن نقص بزرگ هشدار داده است. متأسفانه امروز در جامعه اسلامى ما نیز مدافعان بسیارى در عرصه دفاع از حقوق زنان همان راهى را مى روند که غربیان رفته اند؛ بدون اینکه به پیامدهاى دردآور آن توجه داشته باشند. در گرامى داشت یاد آن شهید والامقام، بازگویى گزیده اى از هشدار ایشان را مناسب دیدیم. بدان امید که چراغى روشن فرا راه مدافعان حقوق زنان باشد.

* * *

در دنیاى غرب، از قرن هفدهم به بعد، پا به پاى نهضت هاى علمى و فلسفى، نهضتى در زمینه مسائل اجتماعى و به نام «حقوق بشر» صورت گرفت. نویسندگان و متفکران قرن هفدهم و هجدهم افکار خویش را در باره حقوق طبیعى و فطرى و غیر قابل سلب بشر با پشتکار قابل تحسینى در میان مردم پخش کردند. «ژان ژاک روسو»، «ولتر» و «منتسکیو» از این گروه نویسندگان و متفکرانند. این گروه حق عظیمى بر جامعه بشریت دارند. شاید بتوان ادعا کرد که حق اینها بر جامعه بشریت از حق مکتشفان و مخترعان بزرگ کمتر نیست.

نویسندگان و متفکران قرن هفدهم و هجدهم افکار خویش را در باره حقوق طبیعى و فطرى

و غیر قابل سلب بشر با پشتکار قابل تحسینى در میان مردم پخش کردند.

این گروه حق عظیمى بر جامعه بشریت دارند.

اصل اساسى مورد توجه این گروه این نکته بود که انسان بالفطره و به فرمان خلقت و طبیعت، واجد یک سلسله حقوق و آزادى هاست. این حقوق و آزادى ها را هیچ فرد یا گروه به هیچ عنوان و با هیچ نام نمى توانند از فرد یا قومى سلب کنند؛ حتى خودِ صاحب حق نیز نمى تواند به میل و اراده خود، آنها را به غیر منتقل نماید و خود را از اینها عریان و منسلخ سازد؛ و همه مردم اعم از حاکم و محکوم، سفید و سیاه، ثروتمند و مستمند در این حقوق و آزادى ها با یکدیگر «متساوى» و برابرند.

این نهضت فکرى و اجتماعى ثمرات خود را ظاهر ساخت. اولین بار در انگلستان و سپس در آمریکا و بعد در فرانسه به صورت انقلاب ها و تغییر نظام ها و امضاى اعلامیه ها بروز و ظهور نمود و به تدریج به نفاط دیگر سرایت کرد.

در قرن نوزدهم افکار تازه اى در زمینه حقوق انسان ها در مسائل اقتصادى و اجتماعى و سیاسى پیدا شد و تحولات دیگرى رخ داد که منتهى به ظهور سوسیالیزم و لزوم تخصیص منافع به طبقات زحمتکش و انتقال حکومت از طبقه سرمایه دار به مدافعان طبقه کارگر گردید.

تا اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، آنچه در باره حقوق انسان ها گفتگو شده و یا عملاً اقدامى صورت گرفته، مربوط است به حقوق ملت ها در برابر دولت ها و یا حقوق طبقه کارگر و زحمتکش در برابر طبقه کارفرما و ارباب. در قرن بیستم مسئله «حقوق زن» در برابر «حقوق مرد» مطرح شد و براى اولین بار در اعلامیه جهانى حقوق بشر ـ که پس از جنگ جهانى دوم در سال 1948 میلادى از طرف سازمان ملل متحد منتشر گشت ـ تساوى حقوق زن و مرد صریحا اعلام شد.

در همه نهضت هاى اجتماعى غرب از قرن هفدهم تا قرن حاضر، محور اصلى دو چیز بود: «آزادى» و «تساوى»، و نظر به اینکه نهضت حقوق زن در غرب دنباله سایر نهضت ها بود و به علاوه تاریخ حقوق زن در اروپا از نظر آزادى ها و برابرى ها فوق العاده مرارت بار بود، در این مورد نیز جز در باره «آزادى» و «تساوى» سخن نرفت.

پیشگامان این نهضت، آزادى زن و تساوى حقوق او را با مرد مکمل و متمم نهضت حقوق بشر ـ که از قرن هفدهم عنوان شده بود ـ دانستند و مدعى شدند که بدون تأمین آزادى زن و تساوى حقوق او با مرد سخن از آزادى و حقوق بشر بى معنى است، و به علاوه همه مشکلات خانوادگى ناشى از عدم آزادى زن و عدم تساوى حقوق او با مرد است و با تأمین این جهت، مشکلات خانوادگى یکجا حل مى شود.

در این نهضت، آنچه ما آن را «مسئله اساسى در نظام حقوق خانوادگى» خواندیم، یعنى اینکه آیا این نظام بالطبع نظام مستقلى است و منطق و معیارى دارد جدا از منطق و معیار سایر مؤسسات اجتماعى یا نه، به فراموشى سپرده شد. آنچه اذهان را به خود معطوف ساخته بود همان تعمیم اصل آزادى و اصل تساوى در مورد زنان نسبت به مردان بود. به عبارت دیگر، در مورد حقوق زن نیز تنها موضوع بحث، «حقوق طبیعى و فطرى و غیر قابل سلب بشر» بود و بس. همه سختى ها در اطراف این یک مطلب دور زد که زن با مرد در انسانیت شریک است و یک انسان تمام عیار است، پس باید از حقوق فطرى و غیر قابل سلب بشر مانند مرد و برابر با او برخوردار باشد.

در برخى از فصول این کتاب [نظام حقوق زن در اسلام]در باره «منابع حقوق طبیعى» بحث نسبتا کافى شده است. در آنجا ثابت کرده ایم که اساس و مبناى حقوق طبیعى و فطرى، خود طبیعت است؛ یعنى اگر انسان از حقوق خاصى برخوردار است که اسب و گوسفند و مرغ و ماهى از آنها بى بهره اند، ریشه اش طبیعت و خلقت و آفرینش است، و اگر انسان ها همه در حقوق طبیعى مساوى هستند و همه باید «آزاد» زیست کنند فرمانى است که در متن خلقت صادر شده است، دلیلى غیر از آن ندارد؛ دانشمندان طرفدار تساوى و آزادى به عنوان حقوق فطرى انسان ها نیز دلیلى جز این نداشتند. طبعا در مسئله اساسى نظام خانوادگى نیز مرجع و مأخذى جز طبیعت نیست.

پیشگامان این نهضت، آزادى زن و تساوى حقوق او را با مرد مکمل

و متمم نهضت حقوق بشر دانستند و مدعى شدند که بدون تأمین آزادى زن و تساوى حقوق او

با مرد سخن از آزادى و حقوق بشر بى معنى است.

اکنون باید ببینیم چرا مسئله اى که ما آن را مسئله اساسى در نظام حقوق خانوادگى نامیدیم، مورد توجه واقع نشد. آیا در پرتو علوم امروز معلوم شد که تفاوت و اختلاف زن و مرد یک تفاوت ساده عضوى است و در اساس ساختمان جسمى و روحى آنها و حقوقى که به آنها تعلق مى گیرد و مسئولیت هایى که باید بر عهده بگیرند تأثیرى ندارد، و بدین جهت در فلسفه هاى اجتماعى امروز حسابى جداگانه براى آن باز نشد؟

اتفاقا قضیه بر عکس است؛ در پرتو اکتشافات و پیشرفت هاى علمى زیستى و روانى، تفاوت هاى دو جنس روشن تر و مستدل تر گشت و ما در برخى از فصول این کتاب با استناد به تحقیقات زیست شناسان و فیزیولوژیست ها و روانشناسان در این باره بحث کرده ایم. با همه اینها مسئله اساسى به فراموشى سپرده شد و این مایه شگفتى است.

منشأ این بى توجهى شاید این است که این نهضت خیلى عجولانه صورت گرفت. لذا این نهضت در عین اینکه یک سلسله بدبختى ها را از زن گرفت، بدبختى ها و بیچارگى هاى دیگرى براى او و براى جامعه بشریت به ارمغان آورد. بعدا در فصول این کتاب خواهیم دید که زن غربى تا اوایل قرن بیستم از ساده ترین و پیش پا افتاده ترین حقوق محروم بوده است و تنها در اوایل قرن بیستم بود که مردم مغرب زمین به فکر جبران مافات افتادند و چون این نهضت دنباله نهضت هاى دیگر در زمینه «تساوى» و «آزادى» بود همه معجزه ها را از معنى این دو کلمه خواستند غافل از اینکه تساوى و آزادى مربوط است به رابطه بشرها با یکدیگر از آن جهت که بشرند و به قول طلاب «تساوى و آزادى حق انسان بِما هُوَ انسانٌ است»؛ زن از آن جهت که انسان است مانند هر انسان دیگر آزاد آفریده شده است و از حقوقى مساوى بهره مند است، ولى زن انسانى است با چگونگى هاى خاص و مرد انسانى است با چگونگى هاى دیگر. زن و مرد در انسانیت «برابرند» ولى دو گونه انسانند با دو گونه خصلت ها و دو گونه روانشناسى، و این اختلاف ناشى از عوامل جغرافیایى و یا تاریخى و اجتماعى نیست بلکه طرح آن در متن آفرینش ریخته شده. طبیعت از این دو گونگى ها هدف داشته است و هر گونه عملى بر ضد طبیعت و فطرت عوارض نامطلوبى به بار مى آورد. ما همان طور که آزادى و برابرى انسان ها ـ و از آن جمله زن و مرد ـ را از طبیعت الهام گرفته ایم، درس «یک گونگى» یا «دو گونگى» حقوق زن و مرد را و همچنین اینکه اجتماع خانوادگى یک اجتماع لااقل نیمه طبیعى است یا نه، باید از طبیعت الهام بگیریم. این مسئله لااقل قابل طرح هست که آیا دوجنسى شدن حیوانات ـ و از آن جمله انسان ـ یک امر تصادفى و اتفاقى است یا جزء طرح خلقت است؟ و آیا تفاوت دو جنس صرفا یک تفاوت سطحى ساده عضوى است و یا به قول «آلکسیس کارل» در هر سلول از سلول هاى انسان نشانى از جنسیت او هست؟ آیا در منطق و زبان فطرت، هر یک از زن و مرد رسالتى مخصوص به خود دارند یا نه؟ آیا حقوق، یک جنسى است یا دوجنسى؟ آیا اخلاق و تربیت دوجنسى است یا یک جنسى؟ مجازات ها چطور؟ و همچنین مسئولیت ها و رسالت ها؟

در این نهضت به این نکته توجه نشد که مسائل دیگرى هم غیر از تساوى و آزادى هست. تساوى و آزادى شرط لازمند نه شرط کافى. تساوى حقوق یک مطلب است و تشابه حقوق مطلب دیگر؛ برابرى حقوق زن و مرد از نظر ارزش هاى مادى و معنوى یک چیز است و همانندى و همشکلى و همسانى چیز دیگر. در این نهضت عمدا یا سهوا «تساوى» به جاى «تشابه» به کار رفت و «برابرى» با «همانندى» یکى شمرده شد، «کیفیت» تحت الشعاع «کمیت» قرار گرفت، «انسان» بودن زن موجب فراموشى «زن» بودن وى گردید ... .

شک نیست که قرن ما یک سلسله بدبختى ها از زن گرفت، ولى سخن در این است که یک سلسله بدبختى هاى دیگر براى او ارمغان آورد. چرا؟ آیا زن محکوم است به یکى از این دو سختى و جبرا باید یکى را انتخاب کند؟ یا هیچ مانعى ندارد که هم بدبختى هاى قدیم خود را طرد کند و هم بدبختى هاى جدید را؟

حقیقت این است که هیچ جبرى وجود ندارد. بدبختى هاى قدیم غالبا معلول این جهت بود که انسان بودنِ زن به فراموشى سپرده شده بود و بدبختى هاى جدید از آن است که عمدا یا سهوا زن بودن زن و موقع طبیعى و فطرى اش، رسالتش، مدارش، تقاضاهاى غریزى اش، استعدادهاى ویژه اش به فراموشى سپرده شده است.

زن و مرد در انسانیت «برابرند» ولى دو گونه انسانند با دو گونه خصلت ها و دو گونه روانشناسى،

و این اختلاف ناشى از عوامل جغرافیایى و یا تاریخى و اجتماعى نیست

بلکه طرح آن در متن آفرینش ریخته شده.

عجب این است که هنگامى که از اختلافات فطرى و طبیعى زن و مرد سخن مى رود، گروهى آن را به عنوان نقص زن و کمال مرد و بالاخره چیزى که موجب یک سلسله برخوردارى ها براى مرد و یک سلسله محرومیت ها براى زن است تلقى مى کنند، غافل از اینکه نقص و کمال مطرح نیست؛ دستگاه آفرینش نخواسته یکى را کامل و دیگرى را ناقص، یکى را برخوردار و دیگرى را محروم و مغبون بیافریند.

این گروه پس از این تلقى منطقى و حکیمانه! مى گویند بسیار خوب، حالا که در طبیعت چنین ظلمى بر زن شده و ضعیف و ناقص آفریده شده، آیا ما هم باید مزید بر علت شویم و ظلمى بر ظلم بیفزاییم؟ آیا اگر وضع طبیعى زن را به فراموشى بسپاریم انسانى تر عمل نکرده ایم؟

اتفاقا قضیه بر عکس است؛ عدم توجه به وضع طبیعى و فطرى زن بیشتر موجب پایمال شدن حقوق او مى گردد. اگر مرد در برابر زن جبهه ببندد و بگوید تو یکى و من یکى، کارها، مسئولیت ها، بهره ها، پاداش ها، کیفرها همه باید متشابه و همشکل باشد، در کارهاى سخت و سنگین باید با من شریک باشى، به فراخور نیروى کارت مزد بگیرى، توقع احترام و حمایت از من نداشته باشى، تمام هزینه زندگى ات را خودت بر عهده بگیرى، در هزینه فرزندان با من شرکت کنى، در مقابل خطرها خودت از خودت دفاع کنى، به همان اندازه که من براى تو خرج مى کنم تو باید براى من خرج کنى و ... در این وقت است که کلاه زن سخت پسِ معرکه است زیرا زن بالطبع نیروى کار و تولیدش از مرد کمتر است و استهلاک ثروتش بیشتر. به علاوه بیمارى ماهانه، ناراحتى ایام باردارى، سختى هاى وضع حمل و حضانت کودک شیرخوار، زن را در وضعى قرار مى دهد که به حمایت مرد و تعهداتى کمتر و حقوقى بیشتر نیازمند است. اختصاص به انسان ندارد؛ همه جاندارانى که به صورت «زوج» زندگى مى کنند چنین اند؛ در همه این نوع جانداران، جنس نر به حکم غریزه به حمایت جنس ماده برمى خیزد.

در نظر گرفتن وضع طبیعى و فطرى هر یک از زن و مرد با توجه به تساوى آنها در انسان بودن و حقوق مشترک انسان ها، زن را در وضع بسیار مناسبى قرار مى دهد که نه شخصش کوبیده شود و نه شخصیتش ... .

زن و مرد دو ستاره اند در دو مدار مختلف؛ هر کدام باید در مدار خود و فلک خود حرکت نماید «لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغى لَها اَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ و لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فى فَلَکٍ یَسْبَحونَ». شرط اصلى سعادت هر یک از زن و مرد و در حقیقت جامعه بشرى این است که دو جنس هر یک در مدار خویش به حرکت خود ادامه دهند. آزادى و برابرى آنگاه سود مى بخشد که هیچ کدام از مدار و مسیر طبیعى و فطرى خویش خارج نگردند. آنچه در آن جامعه ناراحتى آفریده است قیام بر ضد فرمان فطرت و طبیعت است نه چیز دیگر.

اینکه ما مدعى هستیم مسئله «نظام حقوقى زن در خانه و اجتماع» از مسائلى است که مجددا باید مورد ارزیابى قرار گیرد و به ارزیابى هاى گذشته بسنده نشود به معنى این است که اولاً طبیعت را راهنماى خود قرار دهیم، ثانیا از مجموع تجربیات تلخ و شیرین (چه در گذشته و چه در قرن حاضر) حداکثر بهره بردارى نماییم و تنها در این وقت است که نهضت حقوق زن به معنى واقعى تحقق مى یابد.(مجموعه آثار، ج19، ص 26 ـ 37).

پى نوشتها: ــــــــــــــــــــــــــ

در این نهضت به این نکته توجه نشد که مسائل دیگرى هم غیر از تساوى و آزادى هست.

تساوى و آزادى شرط لازمند نه شرط کافى.

زن و مرد دو ستاره اند در دو مدار مختلف؛

هر کدام باید در مدار خود و فلک خود حرکت نماید.