مقاله پیرامون مشاوره
وشاوِرهم فِي‌الاَمر فَاذا عزَمت فَتوکَّل عَلي‌الله اِنَّ اللهَ يُحب المُتوکِلين؛ آل عمران/159
والَذِين استَجابوا لِربِّهم و اَقاموا الصَلاه و اَمرهُم شُوري بينهم و مِمّا رَزقناهم يُنفقون؛ شوري/38
«ﺭﺃﻱ ﺍﻟﺮﺟﻞ ﻋﻠﻲ ﻗﺪﺭ ﺗﺠﺮﺑﺘﻪ» ﺍﺭﺯﺵ ﻫﺮ ﺭﺃﻱ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺭﺃﻱ ﺍﺳﺖ.
«ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺣﺮّﺍً ﻣﺘﺪﻳّﻨﺎً ﺻﺪﻳّﻘﺎً ﻭ ﺍﻥ ﺗﻄﻠﻌﻪ ﻋﻠﻲ ﺳﺮّﻙ» ﺑﺎ ﺍﻓﺮﺍﺩﻱ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺭﺍﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﻭﺍﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺭﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺁﮔﺎﻩ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﺘﻮﺍﻧﺪ ﺭﺃﻱ ﺟﺎﻣﻊ ﻭ ﻛﺎﻣﻞ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺩﻫﺪ.
«ﻣﺸﺎﻭﺭﺓ ﺍﻟﻌﺎﻗﻞ ﺍﻟﻨﺎﺻﺢ ﺭﺷﺪ ﻭ ﻳﻤﻦ ﻭ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻦ ﺍﻟﻠّﻪ» ﺩﺭ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﺑﺎ ﻋﺎﻗﻞ ﺧﻴﺮﺧﻮﺍﻩ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺑﺮﻛﺖ ﻭ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺍﻟﻬﻲ ﺍﺳﺖ.
«ﺷﺎﻭﺭ ﻓﻲ ﺍﻣﻮﺭﻙ ﻣﻦ ﻓﻴﻪ ﺧﻤﺲ ﺧﺼﺎﻝ...» ﺩﺭ ﻛﺎﺭﻫﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻭ ﭘﻨﺞ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ: ﻋﻘﻞ، ﻋﻠﻢ، ﺗﺠﺮﺑﻪ، ﺧﻴﺮﺧﻮﺍﻫﻲ ﻭ ﺗﻘﻮﺍ.
مؤمنان کسانی هستند که برای هر کارى که مىخواهند انجام دهند، در باره آن مشورت مىکنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأى صحیح، دقت به عمل مىآورند، و به این منظور به صاحبان عقل مراجعه مىکنند.
اصولاً مردمى که کارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشى یکدیگر انجام می‌دهند، و صاحبنظران آنها به مشورت مینشینند، کمتر گرفتار لغزش مىشوند. بر عکس افرادى که گرفتار استبداد رأى هستند و خود را بى‌نیاز از افکار دیگران مىدانند- هر چند از نظر فکرى فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات بزرگی مىشوند. از این گذشته استبداد رأى، شخصیت مردم را از بین برده، افکار را متوقف مىسازد، و استعدادهاى آماده را نابود مىکند، و به این ترتیب بزرگ‌‌ترین سرمایههاى انسانى یک ملت از دست مىرود.
«إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَى بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ ْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا»؛[9]
پیامبر اکرم(ص) :
«ما شقى عبد قطّ بمشورة و ما سعد باستغناء برأی»
،[8]هیچ‌کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است.
2. همچنین حضرتش فرمود:
3. [10] کسى که استبداد به رأى داشته باشد، هلاک مىشود و کسى که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است.
4. امام صادق(ع) فرمود: مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن در آفرینش آسمانها و زمین و فناى آسمان و زمین است که چگونه هر کدام بىقید و ستون به جاى خود ایستادهاند.
یعنى چنان‌که فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهاى نور معرفت الهى است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم می‌شود،
همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغل‌ها و عمل‌ها است.[11]
ویژگی‌های مشاوران
امام صادق(ع) در باره شرایط و ویژگی‌های مشاوران فرمود: در کارهاى خود - که از نظر دین نیز جایز باشد- با کسى مشورت کن که در او این ویژگی‌ها باشد.
1. از عقل و اندیشه پاک و روشنى برخوردار باشد؛ یعنی کسی باشد که صلاح و فساد امور را مىفهمد.
2. داراى علم و دانش باشد.
3. دارای تجربه باشد.
4. در او روحیه خیرخواهی باشد؛ یعنی با خلوص نیت و صفای باطن در باره مسائل جامعه نظر دهد.
5. با تقوا باشد؛ یعنی از محرمات و تمایلات نفسانى خوددارى کند، صاحب تقوا و خویشتندار باشد.[12]
بدیهی است که با هرکس نمی‌توان مشاوره نمود، و هر فردی صلاحیت ندارد تا طرف مشورت قرار گیرد؛ زیرا گاه آنها نقاط ضعفى دارند که مشورت با آنها مایه بدبختى و عقب افتادگى است، چنان‌که على(ع) در منشوری که برای مالک اشتر -هنگام نصبش به استانداری مصر- می‌نویسد، یاد آور می‌شود که در کارها و امور مربوط به اجتماع و مردم،
از مشورت با سه طایفه پرهیز کن:
1. افراد بخیل: «وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ»؛[13] با افراد بخیل مشورت نکن؛ زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمىدارند و از فقر مىترسانند.
2. افراد ترسو: «وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ»؛[14]همچنین با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا آنها ترا از انجام کارهاى مهم بازمىدارند.
3. انسان‌های حریص و طماع: «وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْر»؛[15] نیز افراد حریص را مشاور انتخاب نکن که آنها براى جمع آورى ثروت و یا کسب و مقام، ستم‌گرى را در نظر تو جلوه مىدهند.
امام صادق(ع) میفرماید: «وَ لَا تُشَاوِرْ مَنْ لَا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ إِنْ کَانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ »[16] با کسى که عقل و قلب تو نمىتواند او را تصدیق کند؛ مشورت مکن، اگر چه در میان مردم با عقل و هوش و پرهیزکار شناخته شود.
ت کردى؛ با نظرش مخالفت نکن، اگر چه بر خلاف نظر و رأى تو اظهار عقیده نماید؛ زیرا که نفس انسان از قبول حق خوددارى مىکند، و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد؛ از این‌رو مخالفت کردن با نفس، در برابر مخالفت با حقایق بهتر است.
از این‌رو پیامبر اکرم(ص) میفرماید: « ما من رجل یشاور أحدا إلا هدی إلى الرشد»؛[7] هیچ‌کس در کارهاى خود مشورت نمىکند، مگر این‌‌که به راه راست و مطلوب هدایت مىشود.
هنگامی که مورد مشورت قرار گرفتید از هیچ‌گونه خیرخواهى فروگذار نکنید که خیانت در مشورت، یکى از گناهان بزرگ محسوب مىشود. این حکم حتی در باره غیر مسلمانان نیز ثابت است؛ یعنى اگر انسان، پیشنهاد مشورت را از غیر مسلمانى بپذیرد، حق ندارد در مشورت، نسبت به او خیانت کند و غیر از آنچه تشخیص مىدهد به او اظهار نماید.
در رساله حقوق که از امام سجاد(ع) آمده است:
«وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْیاً حَسَناً أَشَرْتَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ لَهُ أَرْشَدْتَهُ إِلَى مَنْ یَعْلَمُ وَ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَتَّهِمَهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ مِنْ رَأْیِه»؛[17]
حق کسى که از تو مشورت مىخواهد این است که اگر عقیده و نظر مناسبى دارى در اختیار او بگذارى و اگر در باره آن کار، چیزى نمىدانى، او را به سمت کسى راهنمایى کنى که می‌‌داند، و اما کسى که مشاور تو است این حق را بر گردنت دارد تا در آنچه با تو موافق نیست، او را متهم نسازى.
|